شأن نزول در قرآن كريم

آیات قرآن كریم دو گونه‌اند:

نخست: آیاتی كه خداوند آن‌ها را بدون پاسخ به سؤال كسی یا وقوع حادثه‌ای خاص، نازل فرموده است.

دوم: آیاتی كه در پاسخ سؤال، یا حادثه‌ای ویژه نازل گردیده است؛ بنابراین، سبب و دلیلی را كه باعث نزول آیات نوع دوم گردیده، ”شأن نزول“ نامیده‌اند.

مثلاً آیه‌ی زیر در مورد واقعه‌ی به خصوصی نازل گشت: ﴿وَلَا تَنكِحُوا المُشْرِكاتِ حَتّىٰ یؤْمِنَّ وَلَأَمَةٌ مُّؤْمِنَةٌ خَیرٌ مِن مُّشْرِكَةٍ وَلَوْ أَعْجَبَتْكُمْ﴾ [بقره: ٢٢١]؛ «با زنان مشرك تا زمانی كه ایمان نیاورده‌اند ازدواج نكنید؛ زیرا ازدواج با كنیز مؤمن، به مراتب بهتر است از ازدواج با زن مشرك آزاده‌ای كه زیبایی‌اش توجه شما را به خود جلب كرده باشد.»

جریان این واقعه بدین قرار بود:

در عصر جاهلیت فردی به نام مرثد ابن ابی مرثد غنوی با زنی به نام عناق رابطه نامشروع داشت؛ اما پس از آن‌كه وی به اسلام مشرف شده و به مدینه مهاجرت می‌نماید، به ناچار رابطه‌اش با آن زن قطع می‌گردد. یك بار ایشان جهت انجام كاری از مدینه به مكه رفته و در آن‌جا تصادفاً با آن زن ملاقات می‌كند و از سوی وی به گناه دعوت می‌شود ولی آن بزرگوار – كه لذت ارزش‌های إلٰهی را چشیده بود – قاطعانه آن پیشنهاد را رد و اعلام می‌نماید كه اسلام میان من و تو حایل گردیده است. اگر تمایل به زندگی مشترك با من داری، در صورت اجازه‌ی پیامبر اكرم صلى الله علیه وسلم با تو ازدواج خواهم كرد.

اما هنگامی كه به مدینه بازگشت و این مسأله را با آن حضرت صلى الله علیه وسلم در میان گذاشت، متعاقب آن، آیه فوق نازل گردید و از نكاح با زن‌های مشرك ممانعت به عمل آمد. (اسباب النزول للواحدی: ٣٨)  

این واقعه، شأن نزول یا سبب نزول آیه مزبور بوده است.

بنابراین در تفسیر قرآن كریم شأن نزول، دارای اهمیت ویژه‌ای است؛ زیرا، مفهوم بسیاری از آیات تا زمانی كه شأن نزولش معلوم نگردد، درك نمی‌شود.

مقدمه معارف القرآن/ ترجمه مولانا حسین پور