دیدگاه احناف دربارهٔ رؤیت هلال و اختلاف مطالع

امام العصر علامه انورشاه کشمیری دربارهٔ رؤیت هلال و اثبات و اختلاف مَطالع تحقیقات مهمی دارد و می‌گوید: بنا به عدم فهم کامل مسلک احناف فتوا داده می‌شود که «با رؤیت اهل مغرب، روزه گرفتن بر اهل مشرق نیز فرض می‌گردد»، در حالی که این درست نیست. ناآگاهان عبارت «لا عبرة باختلاف المطالع» را عام فهمیده و به آن فتوا می‌دهند، حال‌آنکه دیدگاه احناف این است که اختلافِ مطالعِ نزدیک اعتبار ندارد نه اینکه مطالع دور هم اعتباری نداشته باشند. ظاهر است که از اینجا/ هند تا قسطنطنیه/ استانبول دو روز اختلاف است و از مکهٔ معظمه تا اینجا یک روز یا بیشتر تفاوت هست. ابن رشد نوشته است: در جای بعید هیچ‌گونه اختلافی وجود ندارد.
حضرت امام العصر به هنگام تدریس در دارالعلوم دیوبند، این مسأله را کاملاً روشن کرده بود که بحث کامل آن در العرف الشذی (ص ۳۲۰) و أنوار المحمود (۲/ ۷۱) نیز آمده است. ایشان به نقل از زیلعی (تجرید القدوری) و جرجانی می‌فرمود: ارتباط عدم اعتبار اختلاف مطالع فقط برای سرزمین‌های نزدیک است و ربطی به سرزمین‌های دور ندارد و چاره‌ای نیست جز اینکه این را بپذیریم وگرنه در ماه مبارک رمضان لازم می‌آید در جایی ۲۷ روز و در جایی دیگر بعد از ۳۱ روز عید بشود! ابن عبدالبر نیز در سرزمین‌های دور مانند خراسان و اندلس، اجماع را بر عدم اعتبار اختلاف مطالع نقل کرده و به نزد عراقی‌ها بزرگترین وجه اختلاف مطالع را دوریِ سرزمین‌ها قرار داده است. قدوری هم تنها زمانی رؤیت دو شهر را در یک حکم قبول دارد که بین آنها اختلاف بعیدی نباشد. شمس الأئمه حلوایی گفته است: مذهب صحیح اصحاب ما همین است. در جامع الرموز آمده است: حداقل در بُعد مسافتِ یک ماه راه، مطلع مختلف می‌شود. در متن کنز آمده است: «لا عبرة باختلاف المطالع»، اما محقق عینی بر حاشیهٔ آن (ص ٦۹) نوشته است: در صورت اختلاف مطالع، قولی راجع به اختلاف رؤیت نیز از شمس الأئمهٔ سرخسی منقول است و همین اشبه است؛ یعنی از نظر دلیل قوی است.
علامه کاسانی نوشته است: وجه ظاهر الروایة این است که اختلاف مطالع فقط در مسافت بسیار دور پیش می‌آید. (بدائع الصنائع: ۲/ ۸۰)
مولانا عبدالحی لکنوی اگرچه قول دُرّ مختار و… را بر مطلق عدم اعتبار مطالع نقل کرده، اما مذهب محدثین احناف را چنین گفته که در مسافت تا حدی که بر حسب قواعد مبرهن علم هیئت اختلاف مطالع باشد، تا آن حد اختلاف مطالع اعتبار دارد و در کمتر از آن اعتبار ندارد و ادناترین مسافت اختلاف مطالع یک ماه راه است؛ مثلاً اگر در لکنو یا اطراف آن هلال رمضان رؤیت گردید، آن شهری که مسافت راهش از لکنو تا آنجا یک ماه یا بیشتر باشد، حکم آن بر مردم آن سامان لازم نمی‌گردد و بر مردم شهرهای با مسافت کمتر لازم می‌آید. (فتاوىٰ: ۱/ ۳٤۷)
علامه لکنوی در جای دیگری این را مذهب معتمد و رأی محققین احناف دانسته و گفته است: این از نظر عقل و نقل أصح المذاهب است. (همان: ۱/ ۳٥٤- ۳٥۲)
اندازهٔ مسافت یک ماه را ٤۸۰ میل قرار داده‌اند. حضرت شاه ولی الله نیز در شرح موطأ اختلاف مطالع در سرزمین‌های دور را معتبر قرار داده است، اما با وجود تصریحِ ایشان و دلایل تشریحی مولانا عبدالحی و تحقیق کامل امام العصر، باز هم در کتب فقه و فتاوای اردو تا هنوز این دارد شایع می‌شود که در مسلک احناف اختلاف مطالع اعتباری ندارد و بنا به رؤیت اهل مغرب، بر اهل مشرق هم روزه فرض یا واجب قرار می‌گیرد؛ به طور مثال نوشته شده که اگر خبر رؤیت هلال در بمبئی شرعاً به مردم برمه/ میانمار برسد، بر مردم آنجا قضای روزه لازم می‌گردد؛ حال‌آنکه فاصلهٔ بمبئی و برمه بیش از ۱۰۰۰ میل است و طلوع و غروب آفتاب آنها یک ساعت اختلاف دارد.
در طلوع و غروب آفتاب بین توکیوی ژاپن و لندن حدود نُه ساعت اختلاف است؛ هنگامی که در لندن و پاریس صبح ساعت ٦:۳۰ و ۷:۳۰ است، در توکیو ساعت ۱٤:۳۰ و در کلکته ساعت ۱۱ است، بنابراین از اینجا/هند تا لندن سه روز جلوتر هم امکان رؤیت هلال وجود دارد. حال‌آنکه در طلوع و غروب اینجا و ترکیه چهار ساعت اختلاف است و دو روز جلوتر می‌شود رؤیت هلال صورت گیرد. اینجا تا حجاز دو و نیم ساعت تفاوت دارد؛ بیشتر در رؤیت هلال گاهی یک روز و گاهی دو روز تفاوت پیش می‌آید.
این نیز قابل یادآوری است که بسیاری از مسائل فقهی احناف که در جلوی ما قرار دارند، از اطلاق‌ها و عموماتِ ظاهرِ روایاتِ مسائل و فتاوىٰ اخذ شده‌اند؛ حال‌آنکه موارد و محامل آنها خاص بوده است. ثانیاً اینکه معتبر بودن رؤیت مشرق برای اهل مغرب می‌تواند معقول باشد و باید باشد، اما عکس آن نه معقول است و نه منقول.

نوشتهٔ علامه سید احمدرضا بجنوری/ انوار ۱۱
ترجمه: مولانا سید محمّد یوسف حسین‌پور