صبر و جهاد و تقوا؛ خلاصهٔ سورهٔ آل‌عمران

﴿یَا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا اصْبِرُوا وَ صابِرُوا وَ رابِطُوا وَ اتَّقُوا اللهَ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ﴾ [آل‌عمران: ٢٠٠]
ای مؤمنان! صبر كنید و در مبارزه ثابت‌قدم باشید و مشغول باشید و بترسید از خدا تا رستگار شوید.

ربط آیات

این آخرین آیهٔ سورهٔ آل عمران است كه مشتمل بر چند وصیت بسیار مهم برای مسلمانان و به عبارتی، خلاصهٔ كل سوره است.

خلاصهٔ تفسیر

ای ایمان‌داران (بر مشقت‌ها) صبر كنید و (هرگاه با كفار مبارزه می‌شود) در مبارزه صبر كنید و (به هنگام احتمال مقاتله) برای مبارزه آماده شوید و (در هر حالت) از خدا بترسید (و از حدود شرع تجاوز نكنید) تا شما كاملاً پیروز شوید (كه این در آخرت حتمی است و بسا اوقات در دنیا نیز به دست خواهد آمد).

معارف و مسائل

در این آیه مسلمانان به سه چیز وصیت شدند: صبر، مصابره، مرابطه؛ و چهارم تقوا است كه لازمهٔ این سه است.
معنی لفظی صبر، جلوگیری و بستن است و در اصطلاح قرآن و سنّت، عبارت از نگه‌داری نفس بر چیزهای خلاف طبع است و آن بر سه قسم است:
اوّل: صبر على الطاعات؛ یعنی پای‌بندی و نگه‌داری نفس بر كارهایی كه خدا و رسول او دستور داده‌اند، هر چند بر طبع، گران باشد.
دوم: صبر عن المعاصی؛ یعنی خودداری از چیزهایی كه خدا و رسول صلى الله علیه وسلم نهی فرموده‌اند ولو این‌كه بسیار مرغوب و لذیذ باشند.
سوم: صبر على المصایب؛ یعنی بر مصیبت‌ها و مشقّت‌ها صبر كردن و زیاد پریشان نشدن و تمام مشقت و راحتی را از طرف خدا دانسته، نگذارد نفس از كنترل خارج گردد.
مصابرت، از لفظ صبر مأخوذ است؛ به معنی ثابت‌قدم ماندن در هنگام مبارزه با دشمن.
مرابطه، از ربط گرفته شده است كه در اصل معنی آن بستن است؛ بنابراین رِباط و مرابطه به معنی بستن اسب و آمادگی برای جنگ به كار رفته است و در قرآن كریم برای همین معنی به كار رفته است: ﴿وَمِنْ رِبَاطِ الخَیْلِ﴾ [الأنفال: ٦٠]. در اصطلاح قرآن و حدیث این لفظ برای دو معنی به كار رفته است: نخست: حفظ مرزهای اسلامی كه برای آن اسباب و وسایل و اسب جنگی ضروری است تا دشمن جرأت روی آوردن به مرزهای اسلامی را نداشته باشد؛ دوم: پای‌بندی به نماز جماعت؛ چنان‌كه بعد از ادای یك نماز در انتظار نمازی دیگر باشد. این هر دو در اسلام عبادات بسیار مقبولی به شمار می‌آیند فضایل بی‌شماری دارند.

رباط یعنی برنامهٔ حفظ مرز اسلامی

رِباط عبارت است از استقرار در مرزهای اسلامی به همراه آمادگی رزمی به منظور حفظ مرزهای اسلامی كه به آن مرابطه نیز می‌گویند و آن بر دو قسم است:
اوّل آن‌كه احساس خطر جنگ نباشد و مرز در امان باشد؛ فقط به خاطر پاسداری از مرزها باشد. در این صورت مجاز است كه سربازان با اهل و عیال سر مرز سكنى گزینند و با كار كشاورزی امرار معاش نمایند و در این صورت اگر نیت اصلی آن‌ها نگه‌داری از مرز باشد و سكونت و كسب معاش ضمنی باشد، پس برای آن‌ها ثواب رباط فی سبیل الله خواهد رسید؛ اگر چه هیچ وقت اتفاق قتال پیش نیاید. و اگر نیت اصلی نگه‌داری از مرز نباشد، بلكه كسب معاش وغیره هدف قرار گیرد و حسب اتفاق نوبت نگه‌داری از مرز هم باشد، پس در این صورت آن‌ها مرابط فی سبیل الله قرار نمی‌گیرند.
دوم آن‌كه خطر حملهٔ دشمن بر مرز وجود داشته باشد؛ پس در چنین اوضاع، بردن اهل و عیال كنار مرز جایز نیست؛ فقط كسانی در آن‌جا سكونت كنند كه بتوانند دفاع نمایند و با دشمن مبارزه كنند. [قرطبی]
در این هر دو صورت فضایل رباط خیلی زیاد است. در صحیح بخاری از سهل بن سعد ساعدی رضی الله عنه روایت شده است كه رسول خدا صلى الله علیه وسلم فرمودند: «رباط یك روز در راه خدا از دنیا و آن‌چه در آن وجود دارد، بهتر است.» [صحیح البخاری: ٢٨٩٢]
در صحیح مسلم به روایت سلمان رضی الله عنه آمده است كه رسول خدا صلى الله علیه وسلم فرمودند: «رباط یك شبانه‌روز از روزه گرفتن یك ماه پشت سر هم و عبادت شب‌های آن بهتر است و اگر كسی در این حالت بمیرد، ثواب عمل رباط روزانه برای او همیشه جاری خواهد بود و رزق او از طرف خدا جاری خواهد شد و او از شیطان مصون و مأمون خواهد ماند.» [صحیح مسلم: ١٩١٣]
ابوداوود رحمه‌الله به روایت فضالة بن عبید رضی الله عنه نقل كرده كه رسول خدا صلى الله علیه وسلم فرمودند: «هر شخصی كه بمیرد، عمل او با موتش تمام می‌شود به جز مُرابِط كه عمل او تا قیامت روز به‌روز اضافه می‌شود و در قبر از حساب گیرندگان در امان می‌ماند.» [سنن أبی داود: ٢٥٠٠]
از این روایات معلوم می‌شود كه عمل رباط از هر صدقهٔ جاریه‌ای افضل است؛ زیرا ثواب صدقهٔ جاریه تا زمانی كه جاری می‌ماند كه مردم از آن چیزِ صدقه شده؛ هم‌چون زمین، منزل، تصنیف كتاب، یا كتب وقف شده استفاده نمایند. هرگاه این فایده منقطع شود، ثواب نیز قطع می‌شود؛ ولی ثواب مرابط فی سبیل الله تا قیامت قطع نخواهد شد. علتش این است كه تمام مسلمانان زمانی می‌توانند بر اعمال صالح پای‌بند و استوار بمانند كه از خطرات و هجوم دشمن در امان باشند. پس عمل یك مرابط سبب اعمال همهٔ مسلمانان می‌باشد. بنابراین تا قیامت ثواب او بدون عمل، همیشه جاری خواهد بود؛ چنان‌كه در سنن ابن ماجه با اِسناد صحیح از حضرت ابوهریره رضی الله عنه منقول است كه رسول خدا صلى الله علیه وسلم فرمودند: «مَنْ مَاتَ مُرَابِطًا فِی سَبِیلِ اللَّهِ أَجْرَى عَلَیْهِ أَجْرَ عَمَلِهِ الصَّالِحِ الَّذِی كَانَ یَعْمَلُ، وَأَجْرَى عَلَیْهِ رِزْقَهُ، وَأَمِنَ مِنَ الْفَتَّانِ، وَبَعَثَهُ اللَّهُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ آمِنًا مِنَ الْفَزَعِ» [سنن ابن ماجه: ٢٧٦٧]؛ كسی كه در حال رباط بمیرد، ثواب هر عمل صالحی كه در دنیا انجام می‌داد، به طور منظم جاری خواهد ماند و رزق او هم جاری می‌باشد و از شیطان (و یا سؤال قبر) مصون می‌ماند و در روز قیامت خداوند او را مطمئن از قبر بلند می‌كند كه هیچ‌گونه خوف و هراسی در محشر برای او پیش نمی‌آید.
فضایلی كه در این روایت ذكر شده، مشروط‌اند به این‌كه او در حالت رباط از جهان برود؛ ولی از بعضی روایات دیگر معلوم می‌شود كه اگر او زنده به میان اهل و عیال خود برگردد، این ثواب برایش جاری خواهد ماند.
در روایت حضرت اُبَیّ بن كعب رضی الله عنه آمده است كه رسول خدا صلى الله علیه وسلم فرمودند: «حراست مخلصانه در یك روز از مرزهای ضعیف مسلمین، از روزهای غیر رمضان، بالاتر از ثواب صد سال روزه و شب بیداری است و رباط یك روز در رمضان بالاتر از صیام و قیام هزار سال است (راوی در این لفظ اظهار تردّد نموده است).» سپس فرمود: «اگر خداوند او را صحیح و سالم بین اهل و عیالش برگردانید، بر او تا هزار سال هیچ گناهی نوشته نمی‌شود و نیكی‌ها مسلسل نوشته می‌شوند و اجر عمل رباط او تا قیامت جاری خواهد ماند.» [سنن ابن ماجه: ٢٧٦٨]

پایبندی و انتظار نماز جماعت هم رباط است

در روایت ابوهریره رضی الله عنه آمده كه رسول خدا صلى الله علیه وسلم فرمود: «به شما چیزهایی را نشان می‌دهم كه خداوند از آن، گناهان را عفو می‌فرماید و درجات شما را بالا می‌برد و آن چیزها از این قراراند: تكمیل وضو در حالی كه شستن اعضا بنا به سردی و یا جراحات مشكل باشد و به كثرت رفت آمد به مساجد و بعد از ادای یك نماز در انتظار نماز دیگر بودن.» سپس فرمود: «ذٰلِكُمُ الرِّبَاطُ»؛ یعنی: همین است رباط فی سبیل الله. [صحیح مسلم: ٢٥١]
امام قرطبی رحمه‌الله پس از نقل این روایت گفته است: از روی این حدیث معلوم می‌شود كه كسی كه به پای‌بندی بعد از یك نماز در انتظار نمازی دیگر قرار گیرد، خداوند به او نیز آن ثواب عظیم را عطا خواهد فرمود كه برای رباط فی سبیل الله در احادیث ذكر شده است.

فایده: نخست در این آیه، مسلمانان به صبر دستور داده شدند كه در هر حال و هر جا و هر وقت می‌تواند انجام گیرد و تفصیل آن گذشت. حكم دوم، مصابره است كه هنگام مقابله و مقاتله با كفار می‌باشد. حكم سوم مرابطه است كه هنگام مقابله با دشمن و احساس خطر می‌باشد. و در پایان بعد از همه، دستور به تقواست كه روح همهٔ این امور و مدار پذیرش اعمال است و این مجموعه تقریباً حاوی همهٔ احكام شرعی است.
خداوند متعال همهٔ ما را در اجرای احكام و اوامر خود موفق گرداند. وَلِلهِ الأَمْرُ أَوَّلُهُ وَآخِرُهُ.

معارف القرآن/ علامه مفتی محمّد شفیع دیوبندی
ترجمهٔ شیخ الحدیث مولانا محمّد یوسف حسین‌پور