تفسیر سوره‌ی فاتحه [۲]

«مـٰلِكِ يَوْمِ الدِّينِ»؛ كلمه‌ي ”مالك“ مشتق از ”مِلك“ است؛ يعني تسلط بر چيزي كه بر استفاده‌ي آن قادر بود. (قاموس)

معني واژه‌ي ”دين“ جزا دادن است. ترجمه‌ي «مـٰلِكِ يَوْمِ الدِّينِ»؛ يعني: «خدا داراي مالكيت روز جزاست.» اما اين‌كه بر چه چيزي مالك است، ذكر نشده؛ در تفسير كشاف آمده كه منظور از اين كلمه، اشاره به همه‌ي موجودات است كه مالكيت آن‌ها در روز رستاخيز به دست خداست.

اثبات عقلي روز جزا و حقيقت آن

در اين‌جا چند نكته قابل توجه است:

۱ . روز جزا نام چه روزي است و حقيقت آن چيست؟

۲ . همان گونه كه مالكيت تمام موجودات در روز رستاخيز از آن خداست، امروز نيز چنين است؛ پس تخصيص روز جزا چه موردي دارد؟

در پاسخ سؤال اوّل بايد گفت: روز جزا نام روزي است كه خداوند متعال آن را براي پاداش و كيفر به اعمال نيك و بد افراد تعيين نموده و بزرگ‌ترين سود آن نيز همين است؛ زيرا دنيا جاي كيفر و پاداش به اعمال انسان‌ها نيست؛ بلكه جاي كار و كوشش است نه محل دريافت حقوق و پاداش. از اين رو اگر كسي در اين جهان با عيش و عشرت و شادماني روزگار بگذراند، نمي‌توان او را مقبول و محبوب خدا دانست. هم‌چنين اگر كسي مبتلا به رنج و مصيبت گردد، نمي‌توان او را مطرود و مبغوض خدا پنداشت؛ به عنوان مثال فردي كه در يك كارخانه مشغول كار است، هيچ عاقلي او را مصيبت زده نمي‌داند و خود آن فرد نيز گرفتاري‌هاي شغلي توأم با مشقت خود را مصيبت نمي‌شناسد؛ بلكه آن را بزرگ‌ترين پيروزي خود تصور مي‌كند و اگر دوستي بخواهد از روي شفقت و مهرباني وي را از كار باز دارد، او را بزرگ‌ترين دشمن خود مي‌داند؛ زيرا او در وراي اين ظاهر واقعيتي شيرين را مي‌بيند كه همانا دريافت حقوق سي روز كار و رفع مشكل توسط آن است. بدين جهت است كه انبيا و اوليا بيش از همه در اين جهان به بلا و مصيبت گرفتار شده‌اند و با اعتماد به سرانجام نيكِ آن، چه بسا شادمان به نظر مي‌رسند.

نشود نصيب دشمن كه شود هلاك تيغت /٭/ سر دوسـتان سلامت كه تو خنـجر آزمايي

نتيجه مي‌گيريم كه عيش و عشرت جهان نشانه‌ي حق و صداقت نيست و هم‌چنين رنج و مصيبت آن نيز علامت بدكرداري نمي‌باشد. البته گاهي نمونه ضعيفي از كيفر و پاداش بعضي از كارها در دنيا ديده مي‌شود كه آن هم پاسخ كامل آن عمل نمي‌باشد؛ بلكه نمونه‌اي براي تذكر و پندگرفتن است؛ زيرا قرآن مي‌فرمايد: «وَلَنُذِيقَنَّهُم مِّنَ الْعَذَابِ الأَدْنَىٰ دُونَ الْعَذَابِ الأَكْبَرِ لَعَلَّهُمْ يَرْجِعُونَ» [السجدة: ٢١]؛ يعني: «ما پيش از عذاب آخرت (بعضي اوقات) انسان‌ها را عذاب نزديك‌تر مي‌چشانيم تا آنان بازگردند.» و در جاي ديگر فرموده: «كَذٰلِكَ الْعَذَابُ وَلَعَذَابُ الآخِرَةٍ أَكْبَرُ لَوْ كَانُوا يَعْلَمُونَ» [القلم: ٣٣]؛ يعني: «چنين است عذاب؛ هر آينه عذاب آخرت بزرگ‌تر است.»

بنابراين عيش و خوشي جهان گاهي براي امتحان است و زماني براي عذاب، ولي كيفر كاملِ عمل نيست؛ بلكه نمونه‌اي است چند روزه و عارضي؛ زيرا در واقع ميزان و معيار راحت و عذاب، هميشگي و جاودان بودن آن است و آن‌چه پس از اين جهان و در عالم ديگر به وقوع مي‌پيوندد، ”جزا“ نام دارد.

حال كه معلوم شد پاداش اعمال نيك و بد در اين جهان دريافت نمي‌شود و چون به اقتضاي خرد و عدل و دادگري، نيك و بد و زشت و زيبا نبايد يك‌سان باشد و پاداش و كيفر هر كدام بايد داده شود، از اين رو لازم مي‌آيد كه پس از اين جهان، عالم ديگري وجود داشته باشد تا در آن هر كس به كيفر و پاداش اعمال خود برسد. بدين جهت در اصطلاح قرآن به آن عالَم؛ قيامت، آخرت يا روز جزا گفته مي‌شود. قرآن اين مطلب را چنين توضيح داده است: «وَمَا يَسْتَوِي الأَعْمَىٰ وَالْبَصِيرُ وَالَّذِينَ ءَامَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ وَلَا الْمُسِيءُ قَلِيْلًا مَّا تَتَذَكَّرُونَ ٭ إِنَّ السَّاعَةَ لَآتِيَةٌ لَّا رَيْبَ فِيْهَا وَلٰكِنَّ أَكْثَرَ النَّاسِ لَا يُؤْمِنُونَ» [مؤمن: ۵۹، ۵۸]؛ يعني: «كور و بينا و آنان كه ايمان آوردند و كارهاي شايسته انجام دادند با فرد بدكردار برابر نيستند و شما مردم اندك پند مي‌پذيريد. به تحقيق كه قيامت آمدني است (تا هر كس به پاداش كارش برسد) و در آمدن آن شكي نيست، ولي بيش‌تر مردم نمي‌دانند.»

مالك كيست

آن‌چه در جمله‌ي «مـٰلِكِ يَوْمِ الدِّينِ» از نظر هر عاقلي بديهي و آشكار است، اين مطلب است كه مالك حقيقي تمام موجودات و ذرات عالم هستي، همان ذات پاكي است كه آن را آفريده و ترقي داده و تربيت نموده است و هم اوست كه مالكيتش بر هر چيز اعم از ظاهر و باطن و زنده و مرده كامل مي‌باشد؛ برخلاف مالكيت آدمي كه در دايره‌ي ابتدا و انتها محدود است، هم‌چنين مالكيت او بر ظاهر است نه بر باطن، بر زنده است نه بر مرده، بنابراين نزد اهل بصيرت مالكيت خدا تنها مختص به روز جزا نيست؛ بلكه در همين جهان نيز مالكيت حقيقي تمام موجودات از آن او است.

پس حكمت تخصيص اين نكته كه خدا مالك روز جزا است، چيست؟ قرآن در آيه‌ي ديگري روشن مي‌كند كه اگر چه در واقع مالكيت تمام كاينات از آن خداست، اما حق تعالى به كرم و حكمت بالغه‌ي خويش نوعي مالكيت ناقص به انسان تفويض نموده كه در قوانين دنيوي نسبت به آن احترام كافي مبذول شده است؛ بدين معني كه انسان در اين جهان مالك مال، سرمايه، ساختمان، زمين، اثاثيه‌ي منزل و خدم و حشم خويش مي‌باشد؛ اما اين مالكيت، مالكيت ناقصي است كه فقط به خاطر آزمايش به او عنايت شده، ولي متأسفانه انسان در سايه‌ي اين مالكيت، مغرور و مدهوش گرديده است.

خداوند در اين آيه‌ي «مـٰلِكِ يَوْمِ الدِّينِ» انسان را متنبه و بيدار كرده مي‌فرمايد: «تمام اين مالكيت‌ها و روابط موجود براي مدت كوتاهي مي‌باشد و روزي فرا مي‌رسد كه در آن به ظاهر، هيچ كس مالك هيچ چيز نيست و نه خادم و مخدوم كسي است. در آن روز مالكيت تمام كاينات فقط از آن خدا خواهد بود.» شرح كامل اين آيه و توضيح چگونگي روز جزا در آيات ۱۷ و ۱۶ سوره‌ي مؤمن چنين آمده است: «يَوۡمَ هُم بَٰرِزُونَۖ لَا يَخۡفَىٰ عَلَى ٱللّٰهِ مِنۡهُمۡ شَيۡءٞۚ لِّمَنِ ٱلۡمُلۡكُ ٱلۡيَوۡمَۖ لِلّٰهِ ٱلۡوَٰحِدِ ٱلۡقَهَّارِ ٭ ٱلۡيَوۡمَ تُجۡزَىٰ كُلُّ نَفۡسِۢ بِمَا كَسَبَتۡۚ لَا ظُلۡمَ ٱلۡيَوۡمَۚ إِنَّ ٱللّٰهَ سَرِيعُ ٱلۡحِسَابِ»؛ «روزي كه همه‌ي مردم در پيشگاه خدا حاضر مي‌شوند و هيچ سخني از آنان (به ظاهر) هم مخفي نمي‌ماند، (سؤال مي‌شود) امروز پادشاهي و فرمانروايي از آن كيست؟ (جواب شنيده مي‌شود كه) تنها از آن خداست كه يگانه و مسلط است. امروز پاداش اعمال همگان داده مي‌شود و بر هيچ كس ستم نمي‌شود و خداوند، بسيار سريع حساب گيرنده است.»

• معارف القرآن/ ترجمه‌ مولانا حسين پور