تفسیر سوره‌ی فاتحه [۳]

در ابتداي سوره‌ي فاتحه كه شرح آن گذشت، گفتيم كه در آيه‌ي اوّل ضمن حمد و ثناي حق تعالى، اصل اساسي ايمان؛ يعني بيان وجود خدا و توحيد وي به طور معجزه آسا بيان شده است. در تفسير آيه سوم تنها در همين لفظ همراه با حمد و ستايش پروردگار، عقيده‌ي بزرگ و انقلابي اسلام؛ يعني قيامت و آخرت با دليل و برهان ذكر شده است؛ اكنون به توضيح آيه چهارم مي‌پردازيم:

«إِيَّاكَ نَعْبُدُ وَإِيَّاكَ نَسْتَعِينُ»؛ اين آيه از يك جهت حاوي حمد و ثنا و از جهت ديگر بيان دعا و خواسته‌ي انسان است. «نَعْبُدُ» از عبادت مشتق شده كه عبارت از اظهار عجز و اطاعت به جهت تعظيم و محبت بيش از حد به كسي است. «نَسْتَعِيْنُ» از استعانت مشتق گشته و به معني مدد خواستن از كسي است. ترجمه‌ي آيه اين‌گونه است: «ما فقط تو را عبادت مي‌كنيم و فقط از تو مدد مي‌خواهيم.»

انسان در گذرگاه زمان بين سه حالت قرار دارد: گذشته، حال و آينده؛ در دو آيه از سه آيه‌ي اوّل؛ يعني «الْحَمْدُ لِلّٰهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ ٭ الرَّحْمَٰنِ الرَّحِيمِ»، متنبه شديم كه انسان در گذشته و حال خود نيازمند خداست؛ چون او تعالى در گذشته انسان را خلق و به وي صورت زيبا و عقل و بصيرت عطا فرموده و در زمان حال تربيت و پرورش او را به عهده دارد. در «مَالِكِ يَوْمِ الدِّينِ»، نشان مي‌دهد كه انسان در آينده نيز محتاج خدا خواهد بود؛ زيرا در قيامت جز خدا هيچ يار و مددكاري برايش وجود نخواهد داشت.

هنگامي كه در اين سه آيه به روشني توضيح مي‌دهد كه انسان در هر سه دوره‌ي حيات خود نيازمند به خداست، پس اقتضاي طبيعي و عقلي هم ايجاب مي‌كند كه عبادت تنها براي او انجام پذيرد؛ زيرا عبادت؛ يعني اظهار عجز و تذلل بي‌نهايت براي به جا آوردن تعظيم بي‌نهايت در حق كسي و اين كار شايسته‌ي ذاتي ديگر جز خدا نمي‌باشد. در نتيجه لازم مي‌آيد كه انسان دانا فرياد زند: بار إلٰها! به جز تو كسي را بندگي نمي‌كنم.

در «إِيَّاكَ نَسْتَعِينُ»، نيز همان اقتضاي طبع را بيان مي‌فرمايد كه چون برآورنده‌ي نيازهاي انسان تنها ذات خداوندي است، پس اقتضاي عقل و سرشت نيز ايجاب مي‌كند كه در كارهاي خود فقط از او مدد بخواهد. (روح البيان)

خلاصه اين‌كه در آيه‌ي چهارم از يك جهت حمد و ثناي خدايي كه فقط او شايسته عبادت و اعانت مي‌باشد، آمده و از جهت ديگر حاوي دعا و خواسته‌ي انسان است كه الله تعالى ما را ياري دهد. مورد ديگري هم كه به انسان آموخته شده دوري از عبادت غير خدا است؛ يعني بنده در حقيقت كسي ديگر را برآورنده‌ي آرزوها نداند و دست نياز به سويش دراز نكند. پس خواستن دعا و استغاثه از خدا به وسيله‌ي نبي يا ولي با آن منافات ندارد.

توجه به اين نكته لازم است كه در آيه‌ي فوق فرمود: «ما تنها از تو ياري مي‌خواهيم.» ولي از اين‌كه در چه كاري از خدا ياري مي‌طلبند، ذكري به ميان نيامده است. اكثر مفسرين نوشته‌اند كه عدم ذكر آن اشاره به همه‌ي امور است؛ يعني ما در انجام عبادت و هر كار، چه ديني و چه دنيوي، فقط از تو مدد مي‌خواهيم و عبادت هم منحصر به نماز و روزه نمي‌باشد.

امام محمّد غزالي در كتاب اربعين خود، عبادات را به ده بخش تقسيم نموده كه عبارت‌اند از: نماز، زكات، روزه، حج، تلاوت قرآن، ذكر، كسب روزي حلال، اداي حقوق همسايه و دوستان، امر به معروف و نهي از منكر و پيروي از سنت رسول اكرم صلى الله عليه وسلم.

بنابراين شريك قرار ندادن كسي در عبادت خدا؛ بدين معني است كه دوستي كسي با دوستي خدا برابر نباشد. ترس از كسي با ترس از خدا برابر نباشد. اميد از كسي به اندازه اميد به خدا نباشد. اعتماد به كسي به اندازه‌ي اعتماد و توكل به خدا نباشد. هم‌چنين اطاعت و خدمت كردن براي كسي به اندازه‌ي عبادت خدا لازم و واجب نباشد و بنده‌ي مؤمن نبايد چنان‌كه براي خدا نذر مي‌كند، براي كسي ديگر قائل به نذر باشد و چنان‌كه شايسته‌ي خداست، نزد ديگري اظهار عجز و تذلل ننمايد و كارهايي را كه نشانه‌ي عجز و تذلل بي‌نهايت است (مانند ركوع و سجده)، براي هيچ كسي انجام ندهد.

سه آيه‌ي آخر در برگيرنده‌ي دعا و خواسته‌ي انسان است كه در آن‌ها تأكيد ويژه‌اي به دعا شده است: «اهْدِنَا الصِّرَاطَ الْمُسْتَقِيمَ ٭ صِرَاطَ الَّذِينَ أَنْعَمْتَ عَلَيْهِمْ ٭ غَيْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَيْهِمْ وَلَا الضَّالِّينَ»؛ «بنما به ما راه راست را (يعني) راه كساني كه شما بر آن‌ها انعام فرموده‌ايد، نه راه كساني كه بر آن‌ها خشم گرفته‌اي و نه كساني كه گمراه شده‌اند.»

هدايت و اقسام آن

در آيات بالا چند نكته قابل تأمل است؛ نخستين نكته حائز اهميت اين است كه دعاي هدايت به راه راست كه در اين آيه به آن امر شده، علاوه بر اين‌كه تمام مردم و عامه مؤمنان را مخاطب ساخته، انبيا و اولياي حق را كه بدون شك هدايت يافته و براي ديگران سرچشمه‌ي هدايت مي‌باشند، نيز در بر مي‌گيرد؛ پس دليل دعا خواستن براي خواسته‌اي كه برآورده شده، چيست؟ پاسخ اين سؤال موقوف به دانستن حقيقت كامل هدايت است كه با اندكي شرح و تفصيل بيان مي‌گردد. علاوه بر پاسخ اين سؤال به تمام اشكالاتي كه در مواضع متعدد قرآن كريم نسبت به مفهوم هدايت پيش آمده، پاسخ خواهيم داد؛ زيرا كسي كه حقيقت هدايت را نداند، در بسياري از آيات قرآن مجيد، احساس تضاد و اختلاف در آن‌ها مي‌نمايد.

• معارف القرآن/ ترجمه‌ مولانا حسين پور