تفسير و احكام بسم الله [بخش نخست]

﴿بِسْمِ اللهِ الرَّحْمٰنِ الرَّحِيْمِ﴾
٭ شروع مي‌كنيم به نام خدايي كه بسيار مهربان و بي‌نهايت رحم كننده است ٭

﴿بِسْمِ اللهِ الرَّحْمٰنِ الرَّحِيْمِ﴾ آيه‌اي از قرآن است. همه‌ي مسلمين اتفاق نظر دارند بر اين‌كه ﴿بِسْمِ اللهِ﴾ قسمتي از آيه‌ي ۳۰ سوره‌ي نمل بوده و جزء قرآن مي‌باشد و بر اين باورند كه ﴿بِسْمِ اللهِ﴾ در ابتداي همه سوره‌هاي قرآن به جز سوره‌ي توبه نوشته شده است. در اين‌كه ﴿بِسْمِ اللهِ﴾ جزو سوره‌ي فاتحه يا ساير سوره‌هاست، بين ائمه‌ي مجتهدين اختلاف نظر وجود دارد. امام اعظم ابوحنيفه رحمه الله اعتقاد دارند كه به جز سوره‌ي نمل، ﴿بِسْمِ اللهِ﴾ جزو هيچ سوره‌اي از قرآن نيست، بلكه آيه‌اي مستقل است كه در ابتداي هر سوره قرار دارد و براي امتياز و فصل بين دو سوره نازل گرديده است.

دستور شروع تلاوت يا هر كار ديگر با «بسم الله»

در زمان جاهليت، مردم عادت داشتند كه كارهاي خود را به نام بت‌ها شروع كنند. براي از بين بردن اين شيوه، در نخستين آيه‌اي كه به پيامبر اكرم صلى الله عليه وسلم نازل شد، دستور شروع قرآن با ﴿بِسْمِ اللهِ﴾ صادر گرديد. (آيه‌ ۱ سوره علق: اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّكَ) سيوطي فرموده است: نه تنها قرآن بلكه تمام كتاب‌هاي آسماني كه در گذشته نازل شده‌اند، با ﴿بِسْمِ اللهِ﴾ شروع شده‌اند.

بعضي از علما اعتقاد دارند كه ﴿بِسْمِ اللهِ الرَّحْمٰنِ الرَّحِيْمِ﴾ از ويژگي‌هاي قرآن و امت محمّدي است. از تطبيق اين دو گفته چنين برمي‌آيد كه تمام كتب آسماني در شروع شدن به نام خدا مشترك‌اند. اما جمله‌ي ﴿بِسْمِ اللهِ الرَّحْمٰنِ الرَّحِيْمِ﴾ از خصوصيات قرآن مجيد است. روايت كرده‌اند كه آن‌حضرت صلى الله عليه وسلم قبل از نزول ﴿بِسْمِ اللهِ الرَّحْمٰنِ الرَّحِيْمِ﴾ براي شروع هر كار «بِاسْمِكَ اللّٰهُمَّ» مي‌گفت و دستور نوشتن آن را در مكاتبات صادر كرده بود. سرانجام با نزول آيه‌ي ﴿بِسْمِ اللهِ﴾ و جايگزين شدن آن به جاي الفاظ سابق، براي هميشه اين سنت برقرار ماند. (قرطبي؛ روح المعاني)

قرآن مجيد در مواضع متعدد ما را راهنمايي مي‌كند به اين‌كه هركاري را بايد به نام خدا آغاز كرد. حضرت رسول صلى الله عليه وسلم فرمودند: «هر كار مهمي كه بدون نام خدا آغاز گردد، بي‌بركت خواهد ماند.» در حديثي ديگر آمده است: «هنگامي كه درِ خانه را مي‌بنديد يا چراغ را خاموش مي‌كنيد يا روي ظرف را مي‌پوشانيد و هنگام غذا خوردن و آب آشاميدن وضو گرفتن، سوار شدن بر مركب و همه كارهاي ديگر بايد “بِسْمِ اللهِ” بگوييد.» (قرطبي)

فلسفه‌ی آغاز هر كار به نام خدا

اسلام دستور داده است كه هر كاري بايد به نام خدا آغاز گردد و مسير تكامل زندگي انسان به سوي خدا را طوري قرار داده كه قدم به قدم اين ميثاق كه وجود بشر و انجام همه كارهايش به اراده و مشيت حق تعالى بستگي داشته و بدون ياري او نمي‌تواند لحظه‌اي وجود داشته باشد، تجديد گردد. اين جاست كه هر نوع فعاليت انسان اعم از امور دنيوي و اقتصادي هنگامي كه به نام خدا آغاز گردد؛ عبادت به شمار مي‌آيد. دقت كنيد عمل كوچكي كه حتى در انجام آن وقتي صرف نمي‌شود، چه نتيجه‌ي كيميايي و پرباري به دنبال دارد كه كار دنيا به جاي دين پذيرفته شده و به اندازه‌ي آن ارزش مي‌يابد. مسلمان و كافر هر دو مي‌خورند و مي‌نوشند، اما در اين ميان يك تفاوت وجود دارد: مسلمان آغاز كار را با نام خدا توأم مي‌نمايد و اعتراف مي‌كند كه براي رسيدن اين لقمه به دست او فعل و انفعال‌هاي زيادي صورت گرفته است؛ يعني از زمان روييدن گندم از زمين تا پخته شدن و رسيدن آن به دست او فعاليت‌هاي گوناگون موجودات إلٰهي؛ چون زمين، آسمان، ستارگان و فضا در كار بوده تا اين غذا آماده گشته است. پس به دست آوردن آن حقيقتاً كار او نبوده، بلكه عنايت خداوندي مي‌باشد كه پس از طي مراحل ياد شده، لقمه‌ي نان يا جرعه‌ي آبي را به وي عطا فرموده است.

ابر و باد و مه و خورشيد و فلك در كارند /٭/ تا تو ناني به كف آري و به غفلت نخوري
همـه از بهـر تـو سـرگشـتـه و فرمـان‌بردار/٭/ شـرط انصـاف نباشـد كه تو فرمان نـبَـري

هم‌چنين مؤمن و كافر هر دو مي‌خوابند و بيدار مي‌شوند، اما فرد مؤمن پيش از خفتن و هنگام بيدار شدن با گفتن نام خدا رابطه‌ي خود را با پروردگارش تجديد مي‌كند و بدين سان انجام امور دنيوي و اقتصادي‌اش نيز در رديف عبادت قرار مي‌گيرد. هم‌چنين مؤمن هنگام سوار شدن بر مركب نيز نام خدا را بر زبان مي‌آورد و شهادت مي‌دهد كه آفرينش و در اختيار قرار گرفتن اين مركب هم فراتر از نيروي انساني او بوده و خداوند با قدرت كامل خود آن را به وجود آورده است. در مورد ماشين نيز كليه اسباب و زمينه‌هاي وجودي آن؛ مانند: شيشه، آهن، فولاد، لاستيك وغيره را در طبيعت فراهم ساخته و استعداد تركيب شكل و هيأت آن‌ها را نيز در انسان قرار داده است. انسان مي‌تواند با پرداخت مبلغي كم يا زياد از نتايج زحمات طاقت فرساي افراد گوناگون كه در ساختن وسايل مختلف سهيم‌اند، بهره بگيرد، علاوه بر اين آن پول را هم وي از جاي ديگري به دست نياورده، بلكه اسباب تحصيل آن را نيز خدا آفريده است. مي‌بينيم كه تنها يك تعليم كوچك اسلام، مقام انسان را به كجا رسانيده است. پس اين‌كه ﴿بِسْمِ اللهِ﴾ نسخه‌ي كيميايي است كه نه تنها مس، بلكه خاك را تبديل به طلا مي‌كند، يك مقوله‌ي كاملاً درست و پذيرفته شده است؛ فَلِلّٰهِ الحَمْدُ عَلَى دِيْنِ الإِسْلَامِ وَتَعْلِيْمَاتِهِ.

مسأله: هنگام شروع تلاوت قرآن مجيد، ابتدا خواندن «أَعُوذُ بِاللهِ مَنَ الشَّيْطَانِ الرَّجِيْمِ» و ﴿بِسْمِ اللهِ الرَّحْمٰنِ الرَّحِيْمِ﴾، هر دو سنت است؛ ولي در اثناي تلاوت در ابتداي هر سوره به جز سوره‌ي توبه، تنها خواندن ﴿بِسْمِ اللهِ الرَّحْمٰنِ الرَّحِيْمِ﴾ سنت است.

معارف القرآن/ ترجمه مولانا حسين پور