احكام نمازهای خوف و قصر

﴿وَإِذَا ضَرَبْتُمْ فِي الْأَرْضِ فَلَيْسَ عَلَيْكُمْ جُنَاحٌ أَنْ تَقْصُرُوا مِنَ الصَّلَاةِ إِنْ خِفْتُمْ أَنْ يَفْتِنَكُمُ الَّذِينَ
كَفَرُوا إِنَّ الْكَافِرِينَ كَانُوا لَكُمْ عَدُوًّا مُبِينًا ٭ وَإِذَا كُنْتَ فِيهِمْ فَأَقَمْتَ لَهُمُ الصَّلَاةَ فَلْتَقُمْ طَائِفَةٌ مِنْهُمْ مَعَكَ وَلْيَأْخُذُوا
أَسْلِحَتَهُمْ فَإِذَا سَجَدُوا فَلْيَكُونُوا مِنْ وَرَائِكُمْ وَلْتَأْتِ طَائِفَةٌ أُخْرَىٰ لَمْ يُصَلُّوا فَلْيُصَلُّوا مَعَكَ وَلْيَأْخُذُوا حِذْرَهُمْ وَأَسْلِحَتَهُمْ
وَدَّ الَّذِينَ كَفَرُوا لَوْ تَغْفُلُونَ عَنْ أَسْلِحَتِكُمْ وَأَمْتِعَتِكُمْ فَيَمِيلُونَ عَلَيْكُمْ مَيْلَةً وَاحِدَةً وَلَا جُنَاحَ عَلَيْكُمْ إِنْ كَانَ بِكُمْ
أَذًى مِنْ مَطَرٍ أَوْ كُنْتُمْ مَرْضَىٰ أَنْ تَضَعُوا أَسْلِحَتَكُمْ وَخُذُوا حِذْرَكُمْ إِنَّ اللهَ أَعَدَّ لِلْكَافِرِينَ عَذَابًا مُهِينًا ٭ فَإِذَا
قَضَيْتُمُ الصَّلَاةَ فَاذْكُرُوا اللهَ قِيَامًا وَقُعُودًا وَعَلَىٰ جُنُوبِكُمْ فَإِذَا اطْمَأْنَنْتُمْ فَأَقِيمُوا الصَّلَاةَ إِنَّ الصَّلَاةَ كَانَتْ
عَلَىٰ الْمُؤْمِنِينَ كِتَابًا مَوْقُوتًا ٭ وَلَا تَهِنُوا فِي ابْتِغَاءِ الْقَوْمِ إِنْ تَكُونُوا تَأْلَمُونَ فَإِنَّهُمْ يَأْلَمُونَ كَمَا تَأْلَمُونَ
وَتَرْجُونَ مِنَ اللَّهِ مَا لَا يَرْجُونَ وَكَانَ اللَّهُ عَلِيمًا حَكِيمًا﴾ [سوره نساء؛ آيات ۱۰۱ ـ ۱۰۴]

و هنگامي كه سفر كنيد در زمين، پس نيست بر شما گناهي كه قصر كنيد در نماز اگر بترسيد كه ايذا رسانند
به شما كافران؛ يقيناً كافران هستند دشمن صريح شما ٭ و هنگامي كه باشي در ميان آنان و برپا داري به ايشان
نماز را، بايد بايستندگروهي از ايشان با تو و بايد بردارند سلاح خود را، پس وقتي سجده كردند، پس برگردند از نزد شما
و بيايند گروهي ديگر كهنماز نخوانده‌اند، پس نماز بخوانند با تو و بگيرند احتياط خود را و سلاح خود را و مي‌خواهند كفار
كه شما به يك نوعي غفلت كنيد از سلاح و اسباب خويش، پس حمله كنند بر شما به يك بار و نيست  بر شما گناهي
اگر در رنج باشيد از باران يا اين‌كه مريض باشيد كه بگذاريد سلاح خودتان را و بگيريد احتياط خود را، هر آينه خدا آماده
كرده است براي كافران عذاب ذلّت بار ٭ پس وقتي خوانديد نماز را ياد كنيد خدا را ايستاده و نشسته و بر پهلوي
خويش، پس وقتي كه مطمئن شديد، اصلاح كنيد نماز را، هر آينه نماز فرض است بر مؤمنان در اوقات مقرر ٭ و
سست نباشيد در تعقيبشان اگر شما دردمند مي‌شويد، آنان هم دردمند مي‌شوند هم‌چنان‌كه شما دردمند
مي‌شويد و شما اميدواريد از خدا آن‌چه آنان اميد ندارد و خدا داناي همه چيزها و با حكمت است.

خلاصه‌ي تفسير

وقتي كه شما در زمين سفر كنيد (كه به مقدار سه منزل باشد)، پس بر شما در اين باره گناهي نيست (بلكه لازم است) كه شما (ركعات) نماز (ظهر، عصر و عشا) را قصر كنيد (به جاي چهار ركعت، دو ركعت بخوانيد)، اگر از اين احساس خطر كنيد كه كفار شما را پريشان مي‌كنند (و به سبب اين خطر توقف بيش‌تر در يك جا خلاف مصلحت باشد؛ زيرا) بدون شك كفار دشمن صريح شما هستند و وقتي كه شما در ميان آنان تشريف داشته باشيد (و هم‌چنين بعد از شما آن‌كه امام باشد) و شما بخواهيد كه با آنان نماز بخوانيد (و خطر باشد كه اگر همه به نماز مشغول باشند، دشمن فرصت يافته حمله كند) پس (در چنين حال) بايد (آن جماعت دو گروه باشد، سپس) از آنان يك گروهي با شما (در نماز) بايستد (و گروه دوم جهت نگهباني در مقابل دشمن باشد تا بر دشمن نظارت داشته باشد) و آنان كه (با شما مشغول نمازاند، مختصراً) سلاح بردارند (يعني پيش از نماز با خود همراه داشته باشند كه اگر نياز به مبارزه افتاد، در برداشتن سلاح درنگ نباشد و فوراً بتوانند بجنگند، اگر چه نماز به سبب جنگ مي‌شكند، اما در آن گناهي نيست) پس وقتي كه ايشان با شما سجده كردند (يعني يك ركعت به جا آوردند) ايشان (به خاطر نگهباني) پشت سر شما باشند (يعني پشت سر رسول الله صلى الله عليه وسلم و كساني كه الآن در نماز شركت مي‌كنند ـ كه بيانشان در آينده مي‌آيد ـ اين گروه اوّل پشت سر همه باشد) و گروه ديگر كه تاكنون نماز نخواهنده است (يعني شروع هم نكرده است، آنان به جاي گروه اوّل به نزد امام) بيايد و به همراه شما (يك ركعت) نماز را (كه باقيست) بخواند و ايشان هم احتياط رااز دست نداده و سلاح خود را با خود بردارند (و دستور به برداشتن وسايل و سلاح را به همه از اين جهت فرمود كه) كفار مي‌خواهند اگر شما (قدري) از سلاح و وسايل خويش غفلت كرديد، يك باره بر شما حمله‌آور شوند (پس در چنين حالي احتياط لازم است) و اگر شما به سبب باران (و… در برداشتن سلاح و راه رفتن) احساس مشقت مي‌كنيد يا مريض مي‌باشيد (بنابراين نمي‌توانيد مسلّح باشيد) پس بر شما در اين باره (هم) هيچ گناهي نيست كه سلاح را بگذاريد و (باز هم) احتياط را از دست ندهيد (و به اين فكر نباشيد كه دشمني كفار تنها در اين جهان معالجه گرديده است، بلكه در آخرت بالاتر از اين معالجه خواهد شد؛ زيرا) بدون شك الله تعالى براي كفار سزاي اهانت‌باري آماده كرده است. پس وقتي كه شما نماز (خوف) را ادا كرديد (طبق دستور) به ياد خدا مشغول شويد؛ هم در حال قيام و هم در حال نشسته و هم در حالت خوابيده (يعني در هر حال، حتى در حال جنگ هم ذكر خدا را برقرار داريد و با دل و به پيروي احكام شرعيه كه آن هم در ذكر داخل است و در عين حال از امور خلاف شرع بپرهيزيد. خلاصه، نماز كه تمام شد، اما ذكر خدا تمام شدني نيست و به خاطر سفر يا خوف در نماز تخفيف آمد، اما ذكر بر حال خودش هست)، پس وقتي كه مطمئن شديد (يعني سفر را به پايان رسانيديد و مقيم گشتيد و هم‌چنين بعد از خوف در امن قرار گرفتيد) پس نماز را طبق ضابطه (اصلي) بخوانيد (يعني قصر و مشي در حال نماز را بگذاريد؛ زيرا آن‌ها به وجه عارضه مجاز بودند)، يقيناً نماز بر مسلمانان فرض و محدود به زمان و وقت است (پس به سبب فرض شدن آن ادايش لازم و به سبب مختص به وقت بودنش، ادايش در وقت هم لازم قرار گرفت. بنابراين قدري در شكل و صورت آن تغيير پديد آمد و إلاّ صورت مقصودي نماز همان صورت اصلي است. پس بعد از برطرف شدن سبب، حفظ صورت اصلي نماز لازم است) و در تعقيب اين قوم مخالف، سست نباشيد (مخصوصاً وقتي كه مورد لزوم است) اگر شما (به سبب جراحات) در مشقت قرار گرفته‌ايد كه (اين چيزي نيست)، آنان هم مبتلا به درداند؛ هم‌چنان‌كه شما به درد مبتلا هستيد (آنان كه از شما بيش‌تر نيرو ندارند، پس شما از چه مي‌ترسيد) و (شما از آنان اين افزوني را داريد كه) از جانب خدا به چيزهايي اميدواريد كه آنان اميد (آن را هم) ندارند (يعني ثواب؛ پس شما به اعتبار نيروي دل قوي‌تر هستيد و در ضعف بدن با هم مساوي، لذا شما بايد بيش‌تر ورزيده باشيد) و الله تعالى بسيار داناست (كه ضعف دل و بدن كفار را مي‌داند و) بسيار حكيم است (كه بيش از توانايي‌تان امر صادر نمي‌فرمايد).

معارف و مسائل

چون پيش از اين آيات سخن از جهاد و هجرت بود و اين‌ها به سفر نياز دارند، در چنين سفرهايي از طرف دشمن احتمال خطر زياد است، بنابراين با در نظر گرفتن خطر و سفر، سهولتِ تخفيفي كه در نماز داده شد، بيان مي‌شود.

احكام قصر و سفر

مسأله: در سفري كه كمتر از سه منزل باشد، نماز به صورت كامل خوانده مي‌شود.

مسأله: وقتي كه سفر خاتمه يافت و مسافر به مقصد رسيد، اگر در آن‌جا بر كمتر از پانزده روز اقامت كند، آن هم در حكم سفر است؛ نمازهاي چهارگانه دو ركعت خوانده مي‌شوند كه به آن ”قصر“ گفته مي‌شود و اگر اراده‌ي اقامت پانزده روز يا بيش‌تر را دارد، آن وطن او به شمار مي‌رود و در آن‌جا هم مثل وطن اصلي قصر نخواهد شد؛ بلكه نماز به صورت كامل خوانده مي‌شود.

مسأله: قصر، تنها در سه نماز است؛ در مغرب و فجر و سنن و وتر نيست.

مسأله: اگر در سفر خطري هم نباشد، باز هم نماز قصر خوانده مي‌شود.

مسأله: در دل بعضي مردم در خواندن نماز قصر به جاي كامل، وسوسه‌ي گناه پديد مي‌آيد، اين درست نيست؛ زيرا قصر هم حكم شرع است كه بر عمل كردن به آن گناهي نخواهد شد، بلكه ثواب مي‌رسد.

مسأله: در آيه آمده است: ﴿وَإِذَا كُنْتَ فِيهِمْ فَأَقَمْتَ لَهُمُ الصَّلَاةَ﴾؛ «وقتي كه شما در ميان آنان تشريف داشتيد…»، از اين نبايد فهميد كه اكنون حكم نماز خوف باقي نيست؛ زيرا كه ذات با بركت رسول اكرم صلى الله عليه وسلم اكنون در ميان نيست؛ چرا كه اين شروط به اعتبار آن زمان بيان شده است؛ زيرا با بودن نبي اكرم صلى الله عليه وسلم كسي ديگر نمي‌توانست بلا عذر امام باشد و بعد از ايشان هر كسي كه امام باشد، او قايم مقام آن حضرت صلى الله عليه وسلم است و او امام نماز خوف هم مي‌شود و به نزد تمام ائمه، حكم نماز خوف بعد از آن حضرت صلى الله عليه وسلم هم برقرار است و منسوخ نشده است.

مسأله: هم‌چنان‌كه به وقت خطر از مردم، خواندن نماز خوف جايز است، هم‌چنين اگر از شير و اژدها و چيزي ديگر كه احتمال خطر باشد و وقت نماز تنگ باشد، نماز خوف آن وقت جايز است.

مسأله: در آيه، براي هر يكي از دو گروه ذكر خواندن يك ركعت آمده است و طريقه‌ي خواندن ركعت دوم در حديث آمده است كه وقتي رسول اكرم صلى الله عليه وسلم بر دو ركعت سلام داد، هر يكي از دو گروه ركعت خود را به تنهايي خواندند. تفصيل بيش‌تر در احاديث موجود است.

معارف القرآن/ ترجمه مولانا حسين پور