تفسیر سوره‌ی قدر

بسم الله الرحمن الرحيم
إِنَّا أَنْزَلْنَاهُ فِي لَيْلَةِ الْقَدْرِ ﴿۱﴾ وَمَا أَدْرَاكَ مَا لَيْلَةُ الْقَدْرِ ﴿۲﴾
لَيْلَةُ الْقَدْرِ خَيْرٌ مِنْ أَلْفِ شَهْرٍ ﴿۳﴾ تَنَزَّلُ الْمَلَائِكَةُ وَالرُّوحُ فِيهَا بِإِذْنِ رَبِّهِمْ
مِنْ كُلِّ أَمْرٍ ﴿۴﴾ سَلَامٌ هِيَ حَتَّى مَطْلَعِ الْفَجْرِ ﴿۵﴾

شروع به نام خدای بی‌حد مهربان و بی‌نهایت رحیم
ما آن ‌را در شب ‌قدر نازل ‌کردیم. و تو چه فهمیدی که شب قدر چیست.
شب قدر از هزار ماه بهتر است. فرشتگان و روح در آن به دستور پروردگارشان
بر هر کار فرود می‌آیند.امان است، آن شب تا طلوع صبح است.

خلاصه‌ی تفسیر

بدون شک ما قرآن را در شب قدر فرود آوردیم (تحقیق نزول قرآن در شب قدر، در سوره‌ی دخان آمده است) و (جهت تشویق بیشتر فرمود) شما چه می‌دانید که شب قدر چه چیزی است؟ (پاسخ در آینده می‌آید که) شب قدر از هزار ماه بهتر است (ثواب عبادت‌گزاری در هزار ماه چه قدر می‌باشد، ثواب عبادت در شب قدر بیشتر از آن است (کذا فی‌الخازن)، و آن چنان شبی است که در آن شب فرشتگان و روح القدس (جبرئیل علیه السلام) به دستور پروردگارشان با هر امر خیر (به سوی زمین) فرود می‌آیند (و آن شب از اوّل تا آخر) سلام است (چنان که در حدیث بیهقی از حضرت انس مرفوعاً روایت شده است که حضرت جبرئیل علیه السلام، در شب قدر همراه با گروهی از فرشتگان می‌آید، و هر کسی را که ببینند که در قیام و قعود مشغول است، بر او درود می‌فرستند، یعنی برای او دعای رحمت می‌کنند، خازن از ابن الجوزی در این روایت «یسلّمون» را نیز اضافه نموده‌اند، یعنی دعای سلامتی می‌کنند، و حاصل یصلون نیز همین است؛ زیرا رحمت و سلامتی لازم و ملزوم یکدیگر می‌باشند، همین را قرآن به لفظ ﴿سَلَامٌ﴾ یاد فرمود، و مراد از امر خیر نیز همین است، و نیز در روایات آمده است که توبه در این شب قبول می‌شود، درهای آسمان باز می‌گردند، و فرشتگان بر هر مؤمن سلام می‌گویند (کذا فی‌ الدرالمنثور)، انجام این امور توسط ملایکه و موجب سلامتی آن، امری است ظاهر، مراد از امر، آن اموری است که در سوره‌ی «دخان» به عنوان امر حکیم و طی شدن آن را در شب قدر ذکر فرمود، و) آن شب قدر (با همین صفت و برکت) تا طلوع فجر می‌ماند (این طور نیست که در قسمتی از این شب برکت باشد و در قسمت دیگر نباشد).

معارف و مسائل با شأن نزول

ابن ابی‌حاتم از مجاهد مرسلا روایت نموده است که رسول‌خدا صلی الله علیه وسلم وضعیت مجاهدی از قوم بنی‌اسرائیل را ذکر فرمود که او تا هزار ماه پشت سرهم در جهاد مشغول ماند که هیچ گاه شمشیر را به زمین نمی‌گذاشت. مسلمانان با شنیدن آن در شگفت قرار گرفتند، بر این، سوره‌ی «قدر» نازل گردید، و در این، عبادت یک شب این امّت را بالاتر از عبادت تمام عمر آن مجاهد یعنی هزار ماه قرار داد.

ابن جریر به روایت مجاهد واقعه‌ی دیگری ذکر نموده است که: عابدی در قوم بنی‌اسرائیل بود که همه شب در عبادت مشغول بود، و به هنگام صبح به جهاد بیرون می‌رفت و به جهاد مشغول می‌شد، و بدین شکل او هزار ماه در عبادت به سر برد، بر این، خداوند متعال سوره‌ی «قدر» را نازل فرمود، از این، این نیز معلوم گردید که شب قدر از ویژگی‌های امّت محمّدی است. (مظهری)

ابن کثیر این را قول امام مالک دانسته است و بعضی از شوافع آن را قول جمهور قرار داده‌اند، خطابی بر این، ادّعای اجماع را دارد، امّا بعضی از محدّثین در این باره اختلاف نظر دارند. (ماخوذ از ابن‌ کثیر)

معنای لیلة القدر

یکی از معانی قدر، عزّت و شرف است، زهری و غیره از حضرات علما در اینجا همین معنی را مراد گرفته‌اند، و وجه نام‌گذاری این شب به لیلة القدر عظمت و شرف آن است، ابووراق فرموده است: به این شب  از آن جهت لیلة‌ القدر می‌گویند که انسانی که قبل از این در اثر بی‌عملی، قدر و قیمتی نداشت، به توبه و استغفار و عبادت در این شب، صاحب قدر و شرف قرار می‌گیرد.

معنای دیگر قدر، تقدیر و حکم می‌آید، با توجّه به این معنی، علّت لیلة القدر گفتنش این می‌باشد که در این شب تمام آن‌چه برای مخلوقات در تقدیر ازلی نوشته شد، آن مقداری از آن که در این سال تا رمضان آینده پیش می‌آید، آن به فرشتگانی که مأمور تدبیر و تنفیذ امور کاینات می‌باشند، سپرد می‌گردد، در این شب مقدار مقرّر عمر، مرگ و رزق هر انسان و نیز باران و غیره به فرشتگان املا می‌گردد، حتّی اگر برای یکی در این سال حج مقدّر شده است، نیز نوشته می‌شود، و این فرشتگانی که این امور به آنها سپرد شده است، موافق به قول ابن عبّاس چهار نفر می‌باشند، که عبارتند از: اسرافیل، میکائیل، عزائیل و جبرائیل. (قرطبی)

این مضمون به صراحت در قرآن آمده است: ﴿إِنَّآ أَنزَلْنَـهُ فِی لَیْلَةٍ مُّبَـٰرَکَةٍ إِنَّا کُنَّا مُنذِرِینَ ٭ فِیهَا یُفْرَقُ کُلُّ أَمْرٍ حَکِیمٍ ٭ أَمْرآ مِنْ عِندِنَا﴾ [دخان: ۵ ـ ۳] که در این شب مبارک تمام امور فیصله‌ی تقدیر، نوشته می‌شوند.

مراد از ﴿لَیْلَةٍ مُّبَـٰرَکَةٍ﴾ نزد جمهور مفسّرین لیلة القدر است، و آن دسته از علما که مراد از ﴿لَیْلَةٍ مُّبَـٰرَکَةٍ﴾ را شب برائت/ نصف شعبان قرار داده‌اند، آن را چنین تطبیق می‌دهند، که فیصله‌ی ابتدایی امور تقدیر به صورت اجمالی در شب برائت انجام می‌گیرد، سپس تفاصیل آن‌ها در لیلة القدر نوشته می‌شوند. در تأیید این، قولی از حضرت ابن عبّاس هست که آن را امام بغوی به روایت ابوالضحی نقل فرموده است که: خداوند فیصله‌ی امور تقدیر یک سال را در شب برائت نصف شعبان انجام می‌دهد، سپس در شب قدر آن را به فرشتگان مربوط می‌سپارد. (مظهری)

مقصود از فیصله‌ی امور تقدیر در این شب، این است که آنچه از امور تقدیر که در این سال قابل تنفیذ می‌باشد آنها را از لوح محفوظ نقل نموده به فرشتگان می‌سپارند، اگر چه اصل نوشته تقدیر در روز ازل انجام گرفته است.

تعیین لیلة القدر

از تصریحات قرآن این امر تا این حد ثابت است که شب قدر در ماه مبارک رمضان می‌باشد، امّا در تعیین تاریخ آن، اختلاف است. در این باره چهل قول وجود دارد. امّا در تفسیر مظهری آمده است که از همه‌ی این اقوال، صحیح این است که لیلة القدر در دهه‌ی آخر رمضان است، ولی تاریخ خاصّی در این دهه‌ی آخر مشخّص نیست، بلکه امکان دارد در یکی از این شب‌ها باشد، و نیز آن در هر ماه رمضان تغییر می‌خورد، و از روی احادیث صحیح احتمال بیشتر این است که در شب‌های طاق: ۲۱، ۲۳، ۲۵، ۲۷ و ۲۹ بیاید، و در این، تمام احادیث که در ارتباط با تعیین شب قدر آمده‌اند، که در آن‌ها ۲۱، ۲۳، ۲۵، ۲۷ و ۲۹ ذکر شده است جمع می‌گردند. اگر شب قدر در این شب‌ها دایر و در هر رمضان تغییر کند، پس همه‌ی روایات حدیث به جای خود درست و ثابت می‌باشند، در هیچ یکی نیازی به تأویل نمی‌ماند. بنابراین، بیشتر ائمّه‌ی فقها فرموده‌اند که شب قدر در دهه‌ی آخر رمضان تغییر می‌یابد؛ ابوقلابه، امام مالک، احمد بن حنبل، سفیان ثوری، اسحق بن راهویه، ابوثور، مزنی، ابن خزیمه و غیره همه هم چنین فرموده‌اند، و روایتی از امام شافعی نیز موافق با این منقول است. روایتی دیگر از امام شافعی چنین آمده است که این شب غیر قابل تغییر است، بلکه متعیّن است. (ابن كثير)

روایتی از حضرت عایشه‌ی صدّیقه در صحیح بخاری آمده است که رسول‌خدا صلی الله علیه وسلم  فرمود: «تَحَرَّوْا لَیْلَةَ القَدْرِ فِی الوِتْرِ، مِنَ العَشْرِ الأَوَاخِرِ مِنْ رَمَضَانَ» (صحیح بخاری: ۲۰۱۷)؛ یعنی شب قدر را در دهه‌ی آخر رمضان جستجو کنید. و در صحیح مسلم به روایت حضرت ابن عمر آمده است که رسول خدا صلی الله علیه وسلم فرمود: «فَاطْلُبُوهَا فِی الْوِتْرِ مِنْهَا» (صحیح مسلم: ۱۱۶۵)؛ یعنی شب قدر را در شب‌های طاق دههی آخر رمضان تلاش کنید. (مظهري)

برخی از فضایل شب قدر و دعای ویژه‌ی آن

بزرگترین فضیلت این شب همان است که در باره‌ی این سوره بیان گردیده است که عبادت این یک شب، از عبادت هزار ماه؛ یعنی هشتاد و سه سال بهتر است. باز برای بهتر بودن آن، حدّی مقرّر نیست، که چه قدر بهتر است؟ آیا دو برابر، چهار برابر، ده برابر، صد برابر و غیره، همه امکان دارند.

در صحیحین از حضرت ابوهریره منقول است که رسول خدا صلیٰ الله علیه وسلم فرمود: «هر کسی که در شب قدر برای عبادت برخاست، همه‌ی گناه‌های گذشته‌ی او عفو می‌گردد.» (صحیح بخاری: ۳۵؛ صحیح مسلم: ۷۶۰)

و از حضرت ابن عبّاس روایت است که نبی‌اکرم صلیٰ الله علیه وسلم فرمود: «تمام فرشتگان که در سدرة المنتهیٰ اسکان یافته‌اند، در شب قدر همراه با جبرئیل به دنیا فرود می‌آیند، و هیچ مرد و زن مؤمن نیست که آن‌ها سلام نکنند، غیر از کسی که او شراب بنوشد یا گوشت خوک بخورد.»

در حدیثی رسول خدا صلیٰ الله علیه وسلم فرمود: «هر کسی که از خیر و برکت شب قدر محروم بماند، او کاملا محروم و بدشانس است.»

بسیاری در شب قدر انوار خاصّی را مشاهده خواهند کرد، امّا نه این برای همه حاصل می‌گردد و نه در تحصیل ثواب و برکات شب قدر دخلی خواهند داشت، لذا نباید به فکر آنها بود.

حضرت عایشه‌ی صدّیقه رضی الله عنها از رسول خدا صلیٰ الله علیه وسلم: که اگر من شب قدر را یافتم، چه دعایی بخوانم؟ آن‌حضرت صلیٰ الله علیه وسلم فرمود: این دعا را بخوان: «اللّٰهُمَّ إِنَّکَ عَفُوٌّ تُحِبُّ العَفْوَ فَاعْفُ عَنِّیْ»؛ بار الٰها! تو عفو کننده‌ای و عفو کردن را می‌پسندی، گناه‌های مرا عفو بفرما. (قرطبي)

﴿إِنَّآ أَنزَلْنٰـهُ فِی لَیْلَةِ آلْقَدْرِ﴾؛ در این آیه تصریح شده است که قرآن کریم در شب قدر نازل شده است و نیز می‌تواند مفهوم آن چنین باشد که کلّ قرآن از لوح محفوظ در شب قدر نازل شده است، سپس حضرت جبرئیل طی بیست و سه سال آن را به تدریج اندک اندک بر حسب هدایت آورده است و نیز می‌تواند مراد از آن، این باشد که آغاز نزول قرآن یا چند آیه در این شب باشد، سپس بقیه‌ی آن به تدریج نازل شده باشد.

تمام کتب آسمانی در رمضان نازل شده‌اند

حضرت ابوذر غفاری روایت نموده است که رسول‌خدا صلیٰ الله علیه وسلم فرمود: «صحیفه‌های حضرت ابراهیم به تاریخ سوم رمضان، تورات در تاریخ ششم، انجیل در تاریخ سیزدهم و زبور در تاریخ هیجدهم رمضان نازل گردیده است، و قرآن کریم به تاریخ بیست و چهارم رمضان بر رسول خدا صلیٰ الله علیه وسلم نازل شده است.» (مظهري)

﴿تَنَزَّلُ الْمَلٰـئِکَةُ وَالرُّوحُ﴾؛ مراد از روح، حضرت جبرئیل امین است. حضرت انس روایت نموده است که رسول خدا صلیٰ الله علیه وسلم فرمود: «هرگاه شب قدر بیاید، جبرئیل با جمع بزرگی از فرشتگان به زمین فرود می‌آیند، و برای همه‌ی بندگان خدا از مرد و زن که به نماز یا ذکرالله مشغول باشند، دعای رحمت می‌کنند.» (مظهري)

﴿مِن کُلِّ أَمْرٍ﴾؛ در اینجا حرف «مِنْ» به معنای «بَا» است چنان که در ﴿یَحْفَظُونَهُ مِنْ أَمْرِ اللهِ﴾ [رعد: ۱۱]، «مِن» به معنای «با» به کار رفته است، یعنی فرشتگان تمام وقایع پیش آینده تقدیر در سال را با خود همراه گرفته به زمین فرود می‌آیند.

بعضی از مفسّرین مانند مجاهد و غیره ﴿مِنْ کُلِّ أَمْرٍ﴾، را به سلام متعلّق دانسته و آن را چنین معنی کرده‌اند که این شب از هر شر و آفت و چیزهای بد، سالم است. (ابن كثير)

﴿سَلَامٌ﴾؛ در اصل عبارت «هِیَ سَلَامٌ» است؛ لفظ «هِیَ» حذف شده است؛ یعنی این سلام و سلامتی است، و کاملا خیر است، که نامی از شر در آن نیست. (قرطبي) و بعضی گفته‌اند که تقدیر عبارت «سَلامٌ هُوَ» است، و آن را صفت ﴿کُلِّ أَمْرٍ﴾ قرار داده‌اند، و معنایش این که این فرشتگان هر آن امری را برداشته می‌آیند که خیر و سلام باشد. (مظهري)

﴿هِیَ حَتَّیٰ مَطْلَعِ الْفَجْرِ﴾؛ یعنی این برکات لیلة القدر مختصّ قسمتی از شب نیست، بلکه از آغاز شب گرفته تا طلوع فجر ادامه خواهد داشت.

فایده

در این آیات لیلة القدر از هزار ماه بهتر قرار داده شد؛ بدیهی است که در آن هزار ماه هر سال یک شب لیلة القدر می‌باشد، پس این محاسبه به چه صورتی می‌باشد؟ ائمّه‌ی تفسیر فرموده‌اند که مراد از هزار ماه، آن ماه‌هایی هستند که در آن‌ها این شب نباشد، لذا ایرادی نمی‌آید. (کذا ذکره ابن کثیر عن مجاهد)

با توجّه به اختلاف مطالع در ممالک و شهرهای مختلف، شب قدر مختلف می‌باشد و در آن هیچ گونه اشکالی نیست؛ زیرا به اعتبار هر کجا که شب قدر بیاید، در شب همان جا برکات لیلة القدر حاصل می‌شوند. والله سبحانه وتعالیٰ أعلم.

مسأله: هر کسی که در شب قدر نماز عشاء و صبح را به جماعت ادا کرد، او نیز ثواب آن شب را دریافت و هر کس هر چه بیشتر عبادت کند به ثواب بیشتری نایل می‌گردد. در صحیح مسلم به روایت حضرت عثمان غنی آمده است که رسول خدا صلیٰ الله علیه وسلم فرمود: «هر کسی که نماز عشاء را با جماعت ادا کرد، به ثواب قیام نیم شب نایل آمده است و اگر نماز صبح را با جماعت ادا نماید، پس ثواب عبادت همه‌ی شب را یافته است.» (صحیح مسلم: ۶۵۶)

معارف القرآن/ ترجمه مولانا حسين پور