اعمال به اراده‌های قلبی مرتبط‌اند

۱ـ حَدَّثَنَا الحُمَيْدِيُّ عَبْدُ اللهِ بْنُ الزُّبَيْرِ، قَالَ: حَدَّثَنَا سُفْيَانُ، قَالَ: حَدَّثَنَا يَحْيَىٰ بْنُ سَعِيدٍ الأَنْصَارِيُّ، قَالَ: أَخْبَرَنِي محمّد بْنُ إِبْرَاهِيمَ التَّيْمِيُّ، أَنَّهُ سَمِعَ عَلْقَمَةَ بْنَ وَقَّاصٍ اللَّيْثِيَّ، يَقُولُ: سَمِعْتُ عُمَرَ بْنَ الخَطَّابِ رَضِيَ اللهُ عَنْهُ عَلَىٰ المِنْبَرِ قَالَ: سَمِعْتُ رَسُولَ اللهِ صَلَّىٰ اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ يَقُولُ: «إِنَّمَا الأَعْمَالُ بِالنِّيَّاتِ، وَإِنَّمَا لِكُلِّ امْرِئٍ مَا نَوَىٰ، فَمَنْ كَانَتْ هِجْرَتُهُ إِلَىٰ دُنْيَا يُصِيبُهَا، أَوْ إِلَىٰ امْرَأَةٍ يَنْكِحُهَا، فَهِجْرَتُهُ إِلَىٰ مَا هَاجَرَ إِلَيْهِ.»

ترجمه

از حضرت عمر رضي الله عنه مروي است كه من از رسول خدا صلى الله عليه وسلم شنيدم كه مي‌فرمود: «بلا شبهه همه‌ي اعمال به اراده‌هاي قلبي مرتبط است و براي هر كسي موافق به نيت او ثمره‌اي حاصل مي‌شود، پس هر كسي كه هجرتش براي تحصيل دنيا يا تزويج زني قرار گيرد، هجرت او موافق به آن غرضش به حساب مي‌آيد.»

تشريح

مدار خوبي و خرابي اعمال ظاهري وابسته به خوبي و خرابي اراده‌هاي دل است تا جايي كه هجرت كه بزرگ‌ترين سعادت و عبادت است، به سبب خرابي نيت از بين مي‌رود.

امام بخاري كتاب خود را با اين حديث شروع نمود تا اين امر كاملاً واضح گردد كه راجع به هر عمل خير نخست به تصحيح اراده‌ي دل اهتمام گردد كه نيت درست و صحيح باشد و هر كار خير و نيكي فقط براي رضاي الله قرار گيرد كه اگر ايمان، اسلام، تحصيل علم، همه‌ي اعمال صالح، طاعات، عبادات، جهاد، صرف مال، زكات، صدقات، حجّ بيت الله، هجرت و… با اخلاص، للهيت و نيت خوبي انجام نگيرند، بلكه به خاطر غرض دنيوي يا ريا و نمود به‌جا آورده شوند، پيش الله هيچ گونه قدر و قيمتي نخواهند داشت؛ اما اگر هر نيكي بزرگ و كوچك، حتى اراده‌ي كلمه ي خير از زبان يا دور كردن چيز مشقت‌آور از راه با للهيت و اخلاص باشد، موجب اجر و ثواب قرار مي‌گيرد.

بحث و نظر

امام بخاري نخست حديث حضرت عمر رضي الله عنه را روايت نمود كه اوّلين اقدام جهت جمع و تدوين احاديث صحيحه‌ي مجرده بود؛ زيرا بيش از صد مجموعه از احاديث رسول الله صلى الله عليه وسلم و آثار صحابه و تابعين از قبل مدون شده بود.

از اين‌چنين اشاره معلوم مي‌شود كه حضرت عمر رضي الله عنه هرگز با جمع‌آوري و روايت حديث مخالف نبوده است و در دور خلافت خويش در اين‌باره با صحابه مشورت نموده بود كه همه‌ي صحابه براي كتابت و جمع احاديث رأي داده بودند، اما حضرت عمر رضي الله عنه در آن وقت فقط به اين خاطر پيشنهاد آنان را ملتوي نمود كه احاديث با قرآن مختلط نشودند، اما جهت برقراري سلسله‌ي روايت حديث به صورت شفاهي دستور داد؛ ولي باز هم نهايت احتياط را مي‌پسنديد. از اين جهت خود ايشان خيلي كم روايت مي‌كردند و با ديگران هم به شدت برخورد مي‌نمودند؛ حتى كه در بعضي مواقع جهت مزيد اطمينان از روايت كنندگان گواه مي‌طلبيد.

امام بخاري از اين جهت نخست اين حديث را درج نمود كه ترغيبي به تصحيح و تحسين نيت براي هر عمل خير باشد. محدثين بزرگ ديگر و مؤلفين نيز ابتدا به اين حديث را مي‌پسنديدند. محدث عبدالرحمٰن بن مهدي فرموده است كه اگر من كتابي داراي چند باب تصنيف مي‌كردم، در اوّل هر باب حديث «إِنَّمَا الأَعمَال» را مي‌آوردم و هر كسي كه اراده دارد كتابي تصنيف كند، بايد آن را با اين حديث آغاز نمايد.

بعضي از ائمه‌ي حديث، اين حديث را يك‌سوم اسلام قرار داده‌اند. برخي آن را يك‌چهارم گفته‌اند و همه‌ي آن‌ها عظمت و قدر آن را بيان داشته‌اند. اين حديث از امام اعظم نيز به لفظ «الأَعمالُ بالنِّيَّاتِ» روايت شده است.

شأن ورود اين حديث در طبراني به روايت حضرت عبدالله بن مسعود رضي الله عنه چنين منقول است كه شخصي به ام قيس پيام نكاح فرستاد، او از پذيرش آن انكار نمود و هجرت كردن خواستگار را شرط قرار داد. پس آن شخص هجرت نمود و با او ازدواج كرد؛ لذا ما او را مهاجر ام قيس نام‌گذاري كرديم. [المعجم الكبير للطبراني ۹/ ۱۰۳: ۸۵۴۰]

علامه كشميري مي‌فرمود: همان‌طور كه نسبت به شأن نزول آيات قرآن كريم اهتمام گرديده است، اگر نسبت به شأن ورود احاديث هم اهتمامي مي‌ورزيد، بسيار مفيد قرار مي‌گرفت. اگر كتابي مستقل در اين‌باره نوشته شود، بسيار مفيد خواهد شد. علامه ابن دقيق العيد گفته كه به جز ابوحفص عكبري كسي ديگر به اين موضوع توجه نكرده است.

امام بخاري حديث فوق (الأَعمالُ بالنِّيَّاتِ) را در هفت جا از صحيح خويش آورده است؛ نخست همين جا، دوم در باب ما جاء أن الأعمال بالنية والحِسبة، باز فرموده است كه در اين ايمان، وضو، نماز، زكات، حج، روزه و… همه داخل‌اند؛ مطلب اين‌كه زماني اجر و ثواب اعمال خير به دست مي‌آيند كه طلب ثواب اراده شود، اما اگر نيت فاسد باشد يا اراده‌اي براي طلب ثواب نباشد، آن عمل خالي از ثواب خواهد شد. سوم كتاب العتق، چهارم باب الهجرة، پنجم كتاب النكاح، ششم بيان نزول، هفتم كتاب الحيل. در جايي هدف از آن اين است كه نيت مدار صحت اعمال است و جايي نيت را موقوف عليه ثواب اعمال نشان داده است.

از اين روش معلوم مي‌گردد كه نزد امام بخاري مفهوم حديث عام است كه شامل هر دو صورت قرار مي‌گيرد. نظريه‌ي امام العصر (علامه كشميري) نيز همين است كه از حديث مذكور نبايد به صورت خصوصي صحت اعمال را در نظر گرفت، آن طوري كه شوافع مي‌گويند و نه ثواب اعمال را، آن طور كه فقهاي احناف گفته‌اند..

أنوار الباري/ ترجمه مولانا حسين پور