تفسیر آیات روزه (بخش سوم)

﴿وَإِذَا سَأَلَکَ عِبَادِی عَنِّی فَإِنِّی قَرِیبٌ أُجِیبُ دَعْوَةَالدَّاعِ إِذَا دَعَانِ
فَلْیَسْتَجِیبُوا لِی وَلْیُؤْمِنُوا بِی لَعَلَّهُمْ یَرْشُدُونَ﴾ [سوره‌ي بقرة، آيه‌ي ۱۸۶]

و وقتی که بندگانم از شما درباره‌ی من می‌پرسند، پس من به آن‌ها نزدیک هستم؛
می‌پذیرم دعای دعا کننده را وقتی که مرا بخواند. پس لازم است که در برابر
حکم من تسلیم شوند و به من یقین داشته باشند تا بر راه نیک قرار گیرند.

خلاصه‌ی تفسیر

در سه آیه‌ی قبلی احکام روزه‌ی ماه رمضان و فضائل آن بیان شده بود و اکنون در یک آیه‌ی طولانی بحث مفصل از احکام روزه و اعتکاف خواهد آمد؛ ولی در میان آن‌ها در این آیه‌ی مختصر عنایت ویژه‌ی حق تعالى نسبت به بندگان و پذیرفتن دعاهای آنان را ذکر فرموده و آن‌ها را به اطاعت از احکام ترغیب می‌دهد؛ زیرا که در عبادت روزه گرفتن با وجود رخصت‌ها و سهولت‌ها هنوز مقداری مشقت وجود دارد، لذا برای تسهیل آن عنایت خاص خود را ذکر می‌فرماید که من به بندگانم نزدیکم؛ هرگاه آنان از من دعا بخواهند، من دعایشان را می‌پذیرم و نیازهای آنان را برآورده می‌سازم و با توجه به این احوال و اوضاع بر بندگان هم لازم است که اگر در اجرای احکام من با مشقتی مواجه شوند، آن را تحمل نمایند. امام ابن کثیر فلسفه‌ی این ترغیب دعا در میان این آیات را چنین بیان می‌کند که بعد از روزه، دعا پذیرفته می‌شود؛ بنابراین مؤمنان تشویق شده‌اند که برای دعا خواندن در آن هنگام اهتمام خاصی داشته باشند. رسول الله صلى الله علیه وسلم فرموده است: «لِلصَّائِمِ عِنْدَ إِفِطَارِه دَعْوَةٌ مُسْتَجَابَةٌ» [مسند ابی‌داود طیالسی: ۲۲۶۲]؛ «دعای روزه دار به هنگام افطار پذیرفته می‌شود.» بدین جهت حضرت عبدالله بن عمرو رضی الله عنهما هنگام افطار تمام افراد خانواده‌ی خود را جمع کرده و دعا می‌کرد.

تفسیر آیه از این قرار است:

و (ای محمّد صلى الله علیه وسلم!) وقتی که بندگانم درباره‌ی من از شما بپرسند (که من به آنان نزدیکم یا از آنان دور هستم)، پس (از طرف من به آنان بگو که) من نزدیکم (و به جز خواسته‌های نامناسب) خواسته‌ی (هر) متقاضی را وقتی که او به دربار من تقاضا کند، می‌پذیرم. پس (همان‌طوری که من خواسته و عرایض آنان را می‌پذیرم) باید آنان هم احکام مرا (به انجام دادن آن‌ها) بپذیرند (و چون در آن احکام حکم نامناسبی وجود ندارد، بنابراین درباره‌ی آن‌ها استثنا قائل شدن هم درست نیست) و به من یقین داشته باشند (یعنی بر وجود من و حاکمیت و حکیم بودنم و بر مراعات و مصالح من هم ایمان داشته باشند و بدین ترتیب) امید است که آنان بتوانند رشد (و فلاح) حاصل کنند.

مسأله: در به کار بردن جمله‌ی ﴿فَإِنِّی قَرِیْبٌ﴾ در آیه به این مطلب نیز اشاره شده که دعا باید آهسته و در خفا باشد و بلند کردن صدا در دعا پسندیده نیست. ابن کثیر شأن نزول آیه را چنین بیان فرموده است که روستانشینی از پیامبر صلى الله علیه وسلم درباره‌ی نزدیکی و دوری پروردگار پرسید که اگر پروردگار ما نزدیک است، ما با صدای آهسته دعا می‌کنیم و اگر دور است، با صدای بلند او را صدا می‌زنیم. آن‌گاه این آیه در پاسخ به او نازل گردید.

معارف القرآن/ ترجمه مولانا حسين پور