تفسیر آیات روزه (بخش چهارم)

﴿أُحِلَّ لَکُمْ لَیْلَةَ الصِّیَامِ الرَّفَثُ إِلَىٰ نِسَائِکُمْ هُنَّ لِبَاسٌ لَکُمْ وَأَنْتُمْ لِبَاسٌ لَهُنَّ
عَلِمَ اللهُ أَنَّکُمْ کُنْتُمْ تَخْتَانُونَ أَنْفُسَکُمْ فَتَابَ عَلَیْکُمْ وَعَفَا عَنْکُمْ فَالْآنَ بَاشِرُوهُنَّ
وَابْتَغُوا مَا کَتَبَ اللهُ لَکُمْ وَکُلُوا وَاشْرَبُوا حَتَّىٰ یَتَبَیَّنَ لَکُمُ الْخَیْطُ الْأَبْیَضُ مِنَ الْخَیْطِ الْأَسْوَدِ
مِنَ الْفَجْرِ ثُمَّ أَتِمُّوا الصِّیَامَ إِلَىٰ اللَّیْلِ وَلَا تُبَاشِرُوهُنَّ وَأَنْتُمْ عَاکِفُونَ فِی الْمَسَاجِدِ تِلْكَ حُدُودُ اللهِ
فَلَا تَقْرَبُوهَا کَذَلِكَ یُبَیِّنُ اللهُ آیَاتِهِ لِلنَّاسِ لَعَلَّهُمْ یَتَّقُونَ﴾ [سوره بقره، آيه‌ي ۱۸۷]

حلال شد برای شما در شب روزه بی‌حجاب بودن با زن‌هایتان، آنان لباس‌اند برای شما و شما لباسید
برای آنان. دانسته است خدا که شما خیانت می‌کنید بر خودتان؛ پس شما را بخشید و از شما درگذشت؛
پس اکنون مباشرت کنید با زنانتان و طلب کنید چیزی را که خدا برای شما نوشته است و بخورید و بنوشید تا
زمانی که واضح شود برای شما خط سفید صبح از خط سیاه؛ سپس تکمیل کنید روزه را تا شب و مباشرت نکنید
با زنان هنگامی که شما معتکف هستید در مساجد. این‌ها حدود مقرر خدا هستند پس به آن‌ها نزدیک نشوید.
چنین توضیح می‌دهد خدا نشانه‌های خود را برای مردم تا بپرهیزند.

خلاصه‌ی تفسیر

آمیزش با زنان در شب‌های رمضان در این آیه و تفسیر احکام دیگری از روزه بیان شده است.

برای شما در شب روزه اشتغال با زنانتان حلال گردید (و حکم ممنوع بودن قبلی لغو شده است)؛ زیرا که آنان برای شما (از جهت قرب و اتصال به جای) لحاف و پتو هستند و شما برای آنان (نیز به جای) لحاف و پتو هستید، خدای تعالى اطلاع داشت که شما (در این حکم إلٰهی) در گناه خیانت (کردن) خود را مبتلا خواهید کرد (اما) بسیار خوب (وقتی که شما به قصد معذرت خواهی پیش آمدید، پس) خدای تعالىٰ بر شما عنایت کرد و گناهان شما را پاک کرد؛ پس اکنون (به شما اجازه داده شد) با آنان مباشرت کنید و آن (قانون اجازه‌ای) که برای شما تجویز شده است (بدون از تکلف) نسبت به آن انتظام کنید و (همان‌طوری که در شب روزه، مجامعت با زن مجاز است، به این هم اجازه دارید که در تمام مدت شب هرگاه بخواهید) بخورید و بنوشید تا این‌که برای شما خط سفید صبح (یعنی روشنی صبح صادق) از خط سیاه (تاریکی شب) نمودار گردد. باز (از صبح صادق) تا (رسیدن) شب، روزه را کامل کنید (مراد از نمودار شدن خط سفید روشنی صبح از خط سیاه تاریکی شب این است که به طلوع صبح صادق یقین کامل باشد). و هنگامی که شما در مساجد معتکف باشید، بدن خود را با (بدن) زن‌ها (به شهوت) نمالید. (تمام این احکام ذکر شده) ضوابط خداوندی هستند؛ پس (نه تنها از محدوده‌ی این ضوابط خارج نشوید، بلکه حتىٰ) قصد (و نیت) خروج از آن‌ها را نداشته باشید (و همان‌طوری که خدای تعالى این احکام را بیان فرموده)، هم‌چنین احکامی (دیگر هم) برای (اصلاح) مردم بیان می‌فرماید؛ به این امید که آنان (به آن احکام آگاهی یافته و از مخالفت با آن‌ها) پرهیز کنند.

معارف و مسائل

از لفظ ﴿أُحِلَّ لَکُمْ﴾ معلوم شد که آن‌چه به وسیله‌ی این آیه حلال شده، قبلاً حرام بوده است. در ”صحیح بخاری“ وغیره به روایت براء بن عازب رضی الله عنه مذکور است که در ابتدای اسلام زمانی که روزه فرض شد، خورد و نوش و مباشرت با زنان پس از افطار تا آن وقت مجاز بود که به خواب نمی‌رفتند و پس از خواب رفتن همه‌ی این‌ها حرام می‌شدند. بدان سبب بعضی از صحابه به مشکلاتی مواجه شدند. قیس بن صِرمه‌ی انصاری رضی الله عنه در تمام طول روز زحمت کشیده بود، به وقت افطار به منزل رسید، در خانه چیزی برای خوردن نبود، همسرش گفت: من از جایی غذایی فراهم کرده و می‌آورم. اما زمانی که برگشت، دید که او بر اثر خستگی ناشی از کار در تمام مدت روز، به خواب رفته است؛ لذا وقتی که بیدار شد، آن غذا بر او حرام شده بود. روز دوم مثل سابق روزه گرفت و به علت ضعف بیهوش شد. [ابن کثیر؛ صحیح بخاری: ۱۹۱۵]

هم‌چنین یکی از صحابه که پس از خواب رفتن با همسرش مباشرت کرده بود، از این عمل خود بسیار متأثر و پریشان شد.

در اثر این واقعات این آیه نازل شد و حکم قبلی منسوخ گردید و پس از غروب آفتاب تا صبح صادق در تمام طول شب به خورد و نوش و مباشرت اجازه رسید. اگر چه آن اعمال بعد از بیداری از خواب هم باشند و حتى بعد از بیدار شدن از خواب، خوردن سحری در آخر شب سنت قرار گرفت که ذکر آن در روایات حدیث روشن است. در این آیه همان حکم بیان گردیده است، هر چند معنی لفظی ﴿الرَّفَثُ﴾ عام و شامل تمام اعمال و سخنانی است که مرد با همسرش به منظور قضای شهوت انجام می‌دهد؛ امابه اتفاق امت مراد از آن در این‌جا جماع است.

برای ثبوت احکام شرعی قول رسول هم در حکم قرآن است

حرمت خورد و نوش وغیره بعد از خواب در شب‌های روزه که به موجب این آیه منسوخ گردیده، گرچه در هیچ جا از قرآن ذکر نشده است، اما صحابه‌ی کرام بنا به دستور رسول کریم صلى الله علیه وسلم به آن عمل می‌کردند. [کما رواه أحمد فی مسنده]

آن حرمت در این آیه حکم إلٰهی قرار داده شده و به خاطر تخفیف منسوخ شده است. از این معلوم می‌شود که بعضی احکام که بوسیله سنت ثابت شده است، با قرآن منسوخ می‌گردند. [جصاص وغیره]

﴿حَتَّىٰ یَتَبَیَّنَ لَکُمُ الْخَیْطُ الْأَبْیَضُ مِنَ الْخَیْطِ الْأَسْوَدِ﴾؛ در این آیه تاریکی شب را به خط سیاه و روشنی صبح را به خط سفید تشبیه داده، نشان می‌دهد که زمان آغاز روزه و حرمت خوردن و نوشیدن وغیره صبح صادق است و برای این‌که از افراط و تفریط جلوگیری شود، لفظ ﴿حَتَّىٰ یَتَبَیَّنَ﴾ را افزود تا به مسلمانان بفهماند که نه آن‌چنان رفتار وسوسه و خیال باشند که قبل از طلوع صبح صادق خوردن و نوشیدن را بر خود حرام دانند و نه آن‌چنان بی‌خیال و بی‌اعتنا باشند که با وجود اطمینان داشتن به طلوع سپیده، باز هم به خورد و نوش خود ادامه دهند. لذا با توجه به این آیه، فرصت خوردن سحری تا زمانی است که به طلوع صبح صادق اطمینان کامل وجود ندارد، اما به محض حصول اطمینان، هر گونه خوردن و آشامیدن، اگر چه در یک لحظه هم باشد، حرام و مفسد روزه است. بعضی از راویان، درباره‌ی بعضی از صحابه چنین روایت کرده‌اند که آنان تا زمانی که طلوع فجر برای خودشان مسلم نشده بود، به خوردن ادامه می‌دادند و به هشدار دیگران اعتنا نکرده و تحت تأثیر قرار نمی‌گرفتند.

در حدیثی از پیامبر صلى الله علیه وسلم نقل شده است که فرمود: «شما با اذان بلال از خوردن دست نکشید؛ زیرا او زمانی که هنوز شب به پایان نرسیده است، اذان می‌گوید؛ بنابراین با وجود شنیدن اذان بلال بخورید و بنوشید تا وقتی که اذان ابن ام مکتوم را نشنیده‌اید؛ زیرا او درست هم‌زمان با طلوع صبح صادق اذان می‌گوید.» [بخاری: ۶۲۱ و مسلم: ۱۰۹۳، ۱۰۹۴]

از نقل ناتمام این حدیث بعضی از معاصران دچار این سوء تفاهم شده‌اند که اگر بعد از اذان فجر هم کسی به خوردن و نوشیدن ادامه دهد، اشکالی ندارد و اگر کسی زمانی بیدار شد که اذان در حال گفتن باشد، برای او جایز است که چیزی با شتاب بخورد!

در حالی که در همین حدیث به وضاحت کامل گفته شده که هنگام اذان ابن ام مکتوم که هم‌زمان با طلوع فجر گفته می‌شود، دست کشیدن از خورد و نوش الزامی است. علاوه بر این حد و مرزی که خود قرآن مجید برای تعیین وقت پایان سحر تعیین کرده است، به خاطر حصول اطمینان و یقین به طلوع فجر است؛ لذا اجازه دادن به کسی برای خورد و نوش بعد از آن، حتى یک لحظه هم بر خلاف نص قرآن است.

روایاتی که درباره‌ی آسان‌گیری بعضی از صحابه و سلف درباره‌ی افطار و سحر نقل شده، با توجه به نص قرآن شاید بیانگر این باشد که قبل از یقین داشتن به طلوع فجر نباید بنابر احتیاط  خود را در مضیقه انداخت. امام ابن کثیر مصداق همه این روایات را همین چیز بیان فرموده است؛ زیرا هیچ مسلمانی نمی‌تواند با نص قرآن مخالت کند و هرگز نمی‌توان چنان سهل انگاری را به صحابه نسبت داد؛ به ویژه هنگامی که قرآن مجید در آخر همین آیه با جمله‌ی ﴿تِلْكَ حُدُودُ اللهِ﴾، جمله‌ی ﴿فَلَا تَقْرَبُوهَا﴾ را بیان فرموده و با هشدار خاصی آن را تأکید کرده است.

مسأله: تمام این بحث درباره‌ی کسانی است که در چنان موقعیتی باشند که بتوانند صبح صادق را با چشم خود ببینند و یقین حاصل کنند و مَطْلَع هم صاف باشد و روشنی ابتدایی صبح صادق را بشناسند، بر آنان لازم است که مستقیماً به افق نگاه کرده، عمل کنند. اما در جایی که این شرایط موجود نباشد؛ مثلاً افق شرق در معرض دید نباشد یا مطلع صاف نباشد یا اشخاصی باشند که صبح صادق را تشخیص نمی‌دهند و آنان به وسیله‌ی محاسبات ریاضی یا آثار دیگر وقت را تعیین می‌کنند و به همین جهت گاهی نسبت به طلوع صبح صادق دچار تردید می‌شوند، تکلیف این قبیل افراد هنگام پدید آمدن شک و گمان نسبت به طلوع سپیده صبح چیست؟

در این باره امام جصاص در تفسیر ”أحکام القرآن“ فرموده که اصل این است که در این حالت به خوردن و نوشیدن اقدام نکنند؛ اما اگر در این حالت قبل از حصول یقین به طلوع صبح صاق کسی چیزی بخورد یا بنوشد، گناه‌کار نیست؛ ولی اگر بعد از تحقیق ثابت شد که آن وقت صبح بوده است، قضای روزه بر او لازم است. چنان‌که اگر مردم به سبب عدم رؤیت هلال رمضان روزه نگرفتند، ولی بعداً با گواهی عده‌ی دیگری از سایر مناطق ثابت شد که غروب روز بیست و نهم، هلال رمضان رؤیت شده است، آنان که این روز را سی‌ام شعبان قرار داده و روزه نگرفته‌اند، گناه‌کار نمی‌شوند؛ اما به اتفاق قضای آن روز بر آن‌ها لازم است. هم‌چنین اگر کسی در روز ابری به گمان فرارسیدن غروب افطار کرد و سپس آفتاب ظاهر شد، او گناه‌کار نیست؛ ولی قضای آن روز بر او واجب است.

از این توضیح امام جصاص این امر روشن می‌شود که اگر کسی دیرتر بیدار شد و عموماً اذان صبح داده می‌شد که طلوع صبح صادق یقینی است، پس از آن دیده و دانسته چیزی بخورد، گناه‌کار می‌شود و قضا بر او لازم می‌گردد و اگر در حالت مشکوکی بخورد، گناه از او ساقط می‌شود؛ ولی قضا ساقط نمی‌شود و با وجود این‌که گناه از او ساقط می‌شود، خالی از کراهیت نیست.

 اعتکاف

اعتکاف در زبان عربی به معنی توقف در جایی است و در اصطلاح قرآن عبارت است از توقف واقامت در مسجد با شرایط مخصوصی از لفظ عام ﴿فِی المَسَاجِدِ﴾ ثابت شد که در هر مسجدی می‌توان معتکف شد، ولی شرطی که فقها بیان کرده‌اند که اعتکاف تنها در مسجدی صحیح است که در آن نماز با جماعت برگزار می‌شود و در مساجد غیر آباد که در آن‌ها جماعت برگزار نمی‌شود، اعتکاف درست نیست، این شرط هم در حقیقت از مفهوم مسجد مستفاد است؛ زیرا هدف اصلی از بنای مساجد برگزار کردن نماز با جماعت است و اگر نه نماز را تنها در هر جایی از جمله منازل و مغازه می‌توان خواند.

مسأله: موضوع حلال شدن خوردن، نوشیدن و مباشرت با همسر در شب روزه قبلاً بیان گردید و در حالت اعتکاف حکم خورد و نوش برای شخص معتکف با دیگران تفاوتی ندارد؛ ولی در مورد مباشرت با زنان حکم او با دیگران متفاوت است که در حق او مباشرت با همسر در شب هم جایز نیست؛ لذا موضوع مباشرت برای روشن شدن ذهن معتکفان در این آیه بیان گردید.

مسأله: از جمله مسائل مربوط به اعتکاف یکی شرط بودن روزه است و دیگر عدم جواز بیرون رفتن معتکف از مسجد بدون از عذر شرعی و طبعی است. برخی از آن‌ها از لفظ اعتکاف و برخی دیگر از قول و فعل پیامبر صلى الله علیه وسلم ثابت شده است.

حکم احتیاط درباره‌ی روزه

در آخر آیات مربوط به روزه، آیه‌ی ﴿تِلْكَ حُدُودُ اللهِ فَلَا تَقْرَبُوْهَا﴾ را بیان فرموده که اشاره به این دارد که جلوگیری از خوردن و نوشیدن و مباشرت با همسر در حالت روزه، حدود خداوندی است و به مسلمانان خاطر نشان گردید که نزدیک به آن‌ها نروید؛ زیرا هنگام نزدیک شدن به آن‌ها احتمال عهدشکنی وجود دارد. به همین جهت مبالغه در مضمضه در زمان روزه مکروه است؛ زیرا در آن خطر فرو رفتن آب در گلو وجود دارد. هم‌چنین استعمال دارو داخل دهان مکروه است و بوسه گرفتن از زن و در آغوش کشیدن او نیز مکروه است. هم‌چنین هنگام خوردن سحری از روی احتیاط چهار دقیقه پیش از پایان وقت، دست از طعام کشیده و هنگام افطار دو یا سه دقیقه تأخیر نمودن بهتر است. در این رابطه بی‌اعتنایی کردن و سهل‌انگاری نمودن مخالفت با فرمان خداوندی است.

معارف القرآن/ ترجمه مولانا حسين پور