آیات مکی و مدنی و ویژگیهای آنها

آیات مكّی و مدنی

اگر به عناوین سوره‌های قرآن دقت كنید، خواهید دید كه به بعضی مكّی و به برخی دیگر مدنی گفته شده است؛ لازم است راز این تقسیم بندی و مفهوم آن روشن گردد.

در اصطلاح مفسران، آیات مكّی به آیاتی اطلاق می‌شود كه قبل از هجرت پیامبر به مدینه بر ایشان نازل شده است و آیات مدنی به آن دسته از آیات گفته می‌شود كه بعد از هجرت پیامبر به مدینه نازل گردیده است.

بعضی چنین استنباط كرده‌اند كه به طور كلّی به آیاتی كه در شهر مكه نازل شده، مكّی و به آیاتی كه در شهر مدینه نازل گردیده است، مدنی گفته می‌شود. اما این مطلب درست نیست؛ زیرا بسیاری از آیات با وجودی كه در مكه نازل نشده‌اند، مكّی نامیده می‌شوند؛ مانند آیاتی كه در مِنى و عرفات، یا در اثنای سفر معراج و حتى آیاتی كه در حین سفر هجرت به مدینه نازل شده‌اند، به همه‌ی آن‌ها مكّی می‌گویند.

هم‌چنین آیات بسیاری وجود دارد كه در مدینه نازل نشده‌اند؛ اما مدنی نامیده می‌شوند؛ زیرا بعد از هجرت برای آن حضرت صلى الله علیه وسلم سفرهایی پیش آمد كه در آن‌ها صدها كیلومتر از مدینه دور می‌شد. لذا به آیاتی كه در این مكان‌ها نازل شده، نیز مدنی می‌گویند. حتى آیاتی كه در موقع فتح مكه و غزوه حدیبیه در مكه یا اطراف آن نازل شده، مدنی گفته می‌شود؛ مانند آیه‌ی كریمه‌ی: ﴿إِنَّ اللهَ یَأْمُرُكُمْ أَنْ تُؤَدُّوا الْأَمَانَاتِ إِلَىٰ أَهْلِهَا﴾ [نساء: ٥٨]، با وجودی كه در مكه نازل شده، مدنی خوانده می‌شود. (برهان و مناهل الفرقان: ١/ ١٨٨)

در برابر این‌ها سوره‌هایی وجود دارند كه كلاً مكّی یا مدنی هستند؛ مثلاً سوره‌ی مدثر كاملاً مكّی و سوره‌ی آل عمران كاملاً مدنی است. اما گاهی نیز چنین اتفاق افتاده است كه كل سوره، مكّی است ولی در آن یك یا چند آیه‌ی مدنی هم یافت می‌شود و گاهی بر عكس؛ مثلاً سوره‌ی اعراف مكّی است ولی آیات ﴿وَاسْأَلْهُمْ عَنِ الْقَرْیَةِ الَّتِی كَانَتْ حَاضِرَةَ الْبَحْرِ﴾ [اعراف: ١٦٣] تا  ﴿وَإِذْ أَخَذَ رَبُّكَ مِنْ بَنِی آدَمَ﴾ [اعراف: ١٧٢] مدنی هستند و هم‌چنین سوره‌ی حج مدنی است، اما در آن چهار آیه؛ یعنی از ﴿وَمَا أَرْسَلْنَا مِنْ قَبْلِكَ مِنْ رَسُولٍ وَلَا نَبِیٍّ إِلَّا إِذَا تَمَنَّىٰ﴾ [حج: ٥٢] تا ﴿عَذَابُ یَوْمٍ عَقِیمٍ﴾ [حج: ٥٥] مكّی می‌باشند.

پس واضح گشت كه مكّی و مدنی بودن سوره‌ای، به اعتبار اكثریت آیات آن می‌باشد؛ مانند بعضی از آیات سوره‌ها كه پس از هجرت نازل شده‌اند ولی چون بیش‌تر آیات ابتدایی آن، در مكه نازل گشته‌اند، به آن‌ها مكّی می‌گویند. (مناهل العرفان: ١٩٢)

ویژگی‌های آیات مكّی و مدنی

علمای تفسیر با تحقیق و پژوهش در سوره‌های مكّی و مدنی، خصوصیاتی برای آن‌ها ذكر كرده‌اند كه با اوّلین نگاه، مكّی یا مدنی بودنشان آشكار می‌گردد؛ زیرا برخی از خصوصیات سوره‌ها كلّی و برخی اكثری می‌باشد. برای روشن شدن مطلب، به ذكر خصوصیات قواعد كلّی می‌پردازیم:

۱. هر سوره‌ای كه در آن لفظ ﴿كَلَّا﴾؛ «هرگز چنین نیست.» آمده، مكّی است. این لفظ در پانزده سوره، ۳۳ بار به كار رفته و تمام این آیات در نیمه‌ی دوم قرآن آمده‌اند.

۲. هر سوره‌ای كه در آن (مطابق مسلك حنفی) آیه سجده آمده مكّی است.

۳. به جز سوره‌ی بقره هر سوره‌ای كه در آن واقعه آدم و شیطان ذكر شده باشد، مكّی است.

۴. هر سوره‌ای كه در آن دستور جهاد یا احكام مربوط به آن ذكر شده، مدنی است.

ویژگی آیات عمومی و اكثری بیش‌تر به شرح زیر می‌باشد ـ اما گاهی خلاف آن نیز اتفاق افتاده ولی اغلب چنین‌اند ـ:

۱ـ در سوره‌های مكّی عموماً مردم با الفاظ ﴿یَآ أَیُّهَا النَّاسُ﴾؛ «ای مردم!» و در سوره‌های مدنی با الفاظ ﴿یَآ أَیُّهَا الَّذِیْنَ آمَنُواْ﴾؛ «ای اهل ایمان!» مورد خطاب قرار گرفته‌اند.

۲ـ آیات و سوره‌های مكّی اكثر، كوتاه و مختصر ولی آیات و سوره‌های مدنی طویل و مفصل هستند.

۳ـ سوره‌های مكّی بیش‌تر حاوی مسائل توحید، رسالت و اثبات آخرت و منظره حشر و نشر و تلقین آن حضرت صلى الله علیه وسلم به صبر و بردباری و بررسی وقایع گذشته می‌باشد.

در حالی كه در سوره‌های مدنی قوانین خانوادگی، تمدن، احكام جهاد و قتال و حدود و فرایض، بیان شده است.

۴ـ در سوره‌های مكّی بیش‌تر مبارزات با بت پرستان بوده و در سوره‌های مدنی با اهل كتاب و منافقین است.

۵ـ شیوه بیان سوره‌های مكی، اغلب با شكوه است و در آن‌ها استعارات، تشبیهات و تمثیلات بسیاری به كار رفته و مطالب با تعبیرهای گوناگون بررسی شده است، در حالی كه شیوه بیان سوره‌های مدنی نسبتاً ساده است. این اختلاف در كیفیت و كمیت سوره‌های مكّی و مدنی در حقیقت به دلیل اختلاف در احوال و محیط اجتماعی مخاطبان آن‌ها پدید آمده بود؛ زیرا در مكه مسلمانان بیش‌تر با بت پرستان در ارتباط بوده و حكومت اسلامی به وجود نیامده بود.

بنابراین در آن زمان تلاش و كوشش فراوان، جهت اصلاح و درستی عقاید و اخلاق و مبارزه استدلالی با اندیشه بت پرستان و اعجاز قرآن به كار می‌رفته، در حالی كه در مدینه عكس آن جریان داشته است؛ یعنی، حكومت اسلامی تشكیل شده و مردم، گروه گروه به اسلام روی می‌آوردند و بت پرستی در سطح عادی و معمولی خویش از بین رفته بود و اغلب مبارزاتی كه به چشم می‌خورد، از نوع مبارزه عقیدتی با اهل كتاب بود و این برنامه به نوبه خود توجه به تعلیم احكام و قوانین و حدود و فرایض و ردّ اهل كتاب را لازم و ضروری ساخته و شیوه بیان مطالب رابر این سیاق استوار ساخته بود.

مقدمه معارف القرآن/ ترجمه مولانا حسین پور