نزول تدریجی قرآن كریم

قرآن كريم دفعتاً و يك‌باره بر آن حضرت صلى الله عليه وسلم نازل نشده، بلكه به تدريج در طول مدت ٢٣ سال فرو فرستاده شده است.

جبرئيل عليه السلام گاهي يك آيه كوتاه و بلكه جزئي از يك آيه و گاه چندين آيه را با خود مي‌آورد؛ به عنوان مثال، كوتاه‌ترين قسمت قرآن كه به يك بار توسط فرستاده باري تعالى نازل شد، جمله‌ي ﴿غَيْرُ أُوْلِي الضَّرَرِ﴾ بود كه قسمتي از آيه‌ي طولاني ٩٥ سوره‌ي نساء مي‌باشد.

از سوي ديگر تمام سوره‌ي انعام به يك بار نازل شده است. (ابن كثير: ٢/ ١٢٢)

چرا قرآن كريم به جاي اين‌كه يك‌جا و يك‌مرتبه نازل شود، به تدريج فرود آمده است؟

 پاسخ اين سؤال در خود قرآن مجيد آمده است؛ زماني كه مشركان از آن حضرت صلى الله عليه وسلم علت تدريجي نزول وحي را جويا شدند، خداوند فرمود: ﴿وَقَالَ الَّذِينَ كَفَرُوا لَوْلَا نُزِّلَ عَلَيْهِ الْقُرْآنُ جُمْلَةً وَاحِدَةً ۚ كَذَٰلِكَ لِنُثَبِّتَ بِهِ فُؤَادَكَ ۖ وَرَتَّلْنَاهُ تَرْتِيلًا ٭ لَا يَأْتُونَكَ بِمَثَلٍ إِلَّا جِئْنَاكَ بِالْحَقِّ وَأَحْسَنَ تَفْسِيرًا﴾ [الفرقان: ۳۲، ۳۳]؛ «و كافران گفتند چرا قرآن يك‌باره بر وي نازل نشده است؟ هم‌چنين (ما قرآن را به تدريج نازل كرديم) تا دل شما را مطمئن بگردانيم و ما آن را اندك اندك خوانديم و آنان نزد شما هيچ سخني (و موضوعي) نمي‌آورند مگر اين‌كه ما نزد شما حق را مي‌آوريم و بيان صحيح آن را تقديم مي‌داريم.»

امام فخر رازي در مورد فلسفه نزول تدريجي وحي، دلايلي را بيان فرموده كه خلاصه آن بدين گونه است:

١. از آن‌جايي كه آن حضرت صلى الله عليه وسلم امّي بوده و سواد خواندن و نوشتن نداشتند، اگر تمام قرآن به يك‌بار نازل مي‌شد، حفظ و ضبط آن براي وي دشوار مي‌گرديد؛ اما چون حضرت موسى عليه السلام از نعمت سواد برخوردار بود، تورات به يك‌بار برايشان نازل گرديد.

٢. نزول كامل قرآن به صورت مجموعه‌اي واحد، مستلزم عمل فوري به كليه احكام آن بود و اين خود مخالف با آن حكمت تدريجي است كه در شرع محمّدي ـ عَلَى صَاحِبِهَا الصَّلوٰةُ وَالسَّلَامُ ـ رعايت گرديده است (يعني عمل بر احكام از ابتدا به تدريج شروع شود).

٣. نزول تدريجي وحي نه تنها نوعي تسهيل در مبارزه با مشكلات جديدي تلقي مي‌شد كه از طرف قومش هر روز براي آن حضرت صلى الله عليه وسلم پيش مي‌آمد، بلكه سبب تسكين خاطر وي نيز مي‌گرديد.

٤. بخش وسيعي از قرآن كريم در پاسخ به سؤال‌ها و وقايع گوناگون نازل شده است؛ يعني، نزول آن‌ها زماني صورت مي‌گرفت كه سؤالاتي مطرح شده و يا حادثه‌اي در زمينه‌اي خاص اتفاق مي‌افتاد؛ تا بدين وسيله ضمن افزودن بصيرت در مسلمانان و بيان اخبار غيب، حقانيت قرآن نيز بيش‌تر آشكار گردد.

مقدمه معارف القرآن/ ترجمه مولانا حسین پور