پایگاه رسمی حفظ و نشر آثار شیخ الحدیث مولانا محمّد یوسف حسین پور (رح) زیر نظر مجلس علمی عین العلوم گُشت – سراوان
﴿وَلَا تَحْسَبَنَّ الَّذِينَ قُتِلُوا فِي سَبِيلِ اللهِ أَمْوَاتًا بَلْ أَحْيَاءٌ عِنْدَ رَبِّهِمْ يُرْزَقُونَ ٭ فَرِحِينَ بِمَا
آتَاهُمُ اللهُ مِنْ فَضْلِهِ وَيَسْتَبْشِرُونَ بِالَّذِينَ لَمْ يَلْحَقُوا بِهِمْ مِنْ خَلْفِهِمْ أَلَّا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلَا هُمْ يَحْزَنُونَ ٭
يَسْتَبْشِرُونَ بِنِعْمَةٍ مِنَ اللهِ وَفَضْلٍ وَأَنَّ اللهَ لَا يُضِيعُ أَجْرَ الْمُؤْمِنِينَ﴾ [سوره آل عمران، آيات ۱۷۱-۱۶۹]
و مپندار كساني را كه كشته شده‌اند در راه خدا، مرده؛ بلكه زنده‌اند در نزد پروردگار خويش مي‌خورند و مي‌نوشند ٭
شادمان‌اند به آن‌چه داده به آن‌ها خدا از فضل خويش و خوش‌وقت مي‌شوند از ناحيه‌ي كساني كه نرسيده‌اند
به آن‌ها پشت سرشان از آن جهت كه نه ترسي است بر آن‌ها و نه آن‌ها اندوهگين‌اند ٭ خوش‌وقت
مي‌شوند به نعمت و فضل خداوند و از اين‌كه الله ضايع نمي‌كند مزد ايمان‌داران را.
در اين آيات پيروزي كامل و حيات دايمي و نعمت حقيقي شهدا را اثبات كرده است.
خلاصه‌ي تفسير
و (اي مخاطب!) كساني كه در راه خدا (يعني به خاطر دين) كشته شدند، آن‌ها را (مانند مردگان ديگر) مرده مپندار؛ بلكه آن‌ها (با حيات ويژه‌اي) زنده هستند (و) مقرب (و مقبول) بارگاه خداوند هستند كه به آن‌ها رزق داده مي‌شود (و) آن‌ها خوش‌وقت هستند به آن‌چه خداوند به آن‌ها از فضل (و كرَم) خويش عنايت فرموده است (يعني درجات قُرب وغيره، يعني هم‌چنان كه به آن‌ها رزق ظاهري مي‌رسد، رزق معنوي؛ يعني مسرت نيز به آن‌ها مي‌رسد) و (هم‌چنان كه آنان بر وضعيت خويش مسروراند، هم‌چنين) كساني كه (اكنون در دنيا زنده هستند و) به آن‌ها نرسيده‌اند (بلكه) پشت سر آن‌ها مانده‌اند، آنان (شهيدان) بر اين وضعيت شاد مي‌گردند كه (اگر آن‌ها هم شهيد بشوند، مانند ما) بر آن‌ها هيچ گونه خوفي واقع نخواهد شد و نه آن‌ها (به يك شكلي) اندوهگين مي‌شوند (خلاصه اين‌كه به دو گونه سرور و شادماني نايل مي‌گردند: يكي نسبت به خودشان و ديگري نسبت به بستگان خود، سپس علت اين دو نوع سرور و شادماني را بيان مي‌فرمايد كه) آن‌ها (بر وضعيت خويش) به وجه نعمت و فضل خداوندي (كه آن را مشاهده نموده‌اند) شاد مي‌شوند و (بر وضعيت ديگران) از آن جهت كه (در آن‌جا رفته، مشاهده نموده‌اند، نيز شادمان مي‌گردند) الله تعالى اجر (اعمال) اهل ايمان را ضايع نخواهد كرد (پس كساني از بازماندگانشان كه در انجام اعمال نيك و جهاد مشغول‌اند، به آن‌ها نيز چنين جايزه داده خواهد شد).
فضايل و درجات خاص شهداي راه خدا
در اين آيه، فضايل ويژه‌ي شهدا بيان مي‌گردد. در احاديث صحيح در اين باره تفصيل زيادي وارد شده است. امام قرطبي رحمه الله گفته است: احوال و درجات شهدا نيز با هم متفاوت مي‌باشد. لذا صورت‌هاي مختلفي كه در روايات حديث وارد شده است، به اعتبار احوال گوناگون آن‌هاست. در اين‌جا نخستين فضيلت شهدان را بدين گونه بيان فرمود كه آن‌ها نمرده‌اند؛ بلكه داراي زندگي جاويداني هستند.
در اين‌جا اين امر قابل توجه است كه از نظر ظاهر، مردن و دفن شدن آن‌ها مشهود و محسوس است؛ لذا اين راهنمايي و هدايت قرآن كه به آن‌ها مرده نگوييد و مرده نپنداريد، به چه معناست؟ اگر گفته شود: مراد از آن حيات برزخي است، پس هر كس چه مؤمن و چه كافر، بدان نايل مي‌گردد كه پس از مرگ، روح آن‌ها زنده است و پس از سؤال و جواب قبر، براي اهل ايمان اسباب راحت و براي كفار و فجّار، عذاب قبر از روي قرآن و سنّت ثابت است. پس وقتي كه اين حيات برزخي شامل همه است، ويژگي شهدا چيست؟
جوابش اين‌كه اين آيه‌ي قرآن ثابت نمود كه براي شهدا از طرف خداوند از بهشت رزق عطا مي‌گردد و رزق به انسان زنده داده مي‌شود. از اين‌جا معلوم گرديد كه به محض انتقال شهيد از اين جهان، رزق جنّت براي او جاري مي‌گردد و زندگي ويژه‌اي براي او ميسّر مي‌گردد كه از عموم مردگان ممتاز مي‌شود. (تفسير قرطبي)
اكنون سؤال اين است كه آن چه امتيازي است و آن زندگي چگونه است؟ حقيقت آن را به جز خالق كاينات كسي ديگر نمي‌تواند بداند و نه نيازي به دانستن آن است. البته گاه وقتي آثاري از حيات ويژه‌ي آن‌ها در دنيا نيز بر بدن‌هايشان ظاهر مي‌گردد كه زمين جسد آن‌ها را نمي‌خورد؛ بلكه صحيح و سالم مي‌مانند. وقايع زيادي از اين قبيل به مشاهده رسيده است. (همان)
نخستين فضيلت شهدا كه در اين آيه بيان گرديد، حيات دائمي آن‌هاست. دوم اين‌كه به آن‌ها از جانب خداوند متعال رزق داده مي‌شود. فضيلت سوم را در ﴿فَرِحِيْنَ بِمَا آتَاهُمُ اللهُ﴾، اين گونه بيان فرمود: آن‌ها هميشه در نعمت‌هايي كه خداوند به آن‌ها عطا فرموده، شاد و مسرور هستند.
چهارمين فضيلت اين است: ﴿وَيَسْتَبْشِرُونَ بِالَّذِيْنَ لَمْ يَلْحَقُوا بِهِمْ﴾؛ آن‌ها نسبت به بستگان خويش كه در دنيا گذاشته بودند، شاد مي‌باشند كه آن‌ها در دنيا مانده، در انجام اعمال نيك و جهاد مشغول هستند و هنگامي كه وارد اين مكان بشوند، به همين نعمت‌ها و درجات نايل مي‌گردند.
علامه سُدّي بيان فرموده است كه هنگامي كه كسي از عزيزان و بستگان شهيد به احتضار برسد، جلوتر به شهيد اطلاع داده مي‌شود كه فلان شخص دارد به پيش شما مي‌آيد. شهيد از اين خبر چنان مسرور و شاد مي‌گردد كه كسي در دنيا با عزيز و دوست دور افتاده‌اي بعد از مدت‌ها ملاقات كند.
شأن نزول اين آيه طبق روايت ابن عباس رضي الله عنهما كه در سنن أبي داوود با سند صحيح نقل شده است، اين است كه رسول خدا صلى الله عليه وسلم به صحابه‌ي كرام فرمود: هنگامي كه برادران شما در جنگ اُحُد شهيد شدند، خداوند متعال ارواح آن‌ها را در كالبد پرنده‌هايي سبز رنگ قرار داده، آزاد گذاشت كه رزق خود را از ميوه‌هاي باغ‌ها و جويبارهاي جنّت تأمين كنند و سپس نزد قنديل‌هايي مي‌آيند كه براي آن‌ها در زير عرش آويزان هستند. زماني كه آنان اين زندگي پربار و عيش و راحت خويش را مشاهده نمودند، گفتند: بستگان ما در دنيا از مردن ما غمگين هستند، آيا كسي هست كه آن‌ها را از وضعيت ما آگاه كند تا نسبت به ما اندوهگين نشوند؟ آن‌گاه اين آيه نازل شد. (قرطبي؛ سنن أبي داود: ۲۵۲۰)
تفسير معارف القرآن/ ترجمه مولانا حسين پور
