تفسیر و احكام بسم الله [بخش پایانی]

احكام و مسائل تسميه و تعوذ

مسأله‌ي تعوذ: مراد از تعوذ، خواندن «أعوذ بالله من الشيطان الرجيم» است؛ در قرآن آمده است: ﴿فَإِذَا قَرَأْتَ الْقُرْآنَ فَاسْتَعِذْ بِاللهِ مِنَ الشَّيْطَانِ الرَّجِيمِ﴾ [النحل: ۹۸]؛ يعني: «هر گاه مي‌خواهيد قرآن تلاوت كنيد، از شر شيطان به خدا پناه جوييد.»

به اجماع امت، خواندن «أعوذ بالله» قبل از تلاوت قرآن سنت است؛ خواه اين تلاوت هنگام نماز باشد، خواه خارج از آن (شرح منيه)، تعوذ فقط اختصاص به تلاوت قرآن دارد و در ابتداي ساير كارها تنها «بسم الله» مي‌گويند و تعوذ در آن‌ها سنت نيست. (عالمگيريه، باب الرابع من الكراهية)

در ابتداي تلاوت قرآن، «أعوذ بالله» و «بسم الله» هر دو گفته مي‌شود؛ ولي در اثناي تلاوت قرآن هر گاه سوره‌اي به پايان رسد و سوره‌اي ديگر آغاز گردد، در ابتداي سوره جديد فقط «بسم الله» گفته مي‌شود؛ به استثناي سوره‌ي برائت يا توبه كه اگر قاري در حين تلاوت قرآن به آن برسد، در ابتداي آن «بسم الله» نمي‌گويد؛ اما اگر تلاوت از اوّل سوره‌ي برائت شروع شود، هم تعوذ و هم «بسم الله» هر دو خوانده مي‌شود. (عالمگيري؛ به نقل از محيط)

احكام بِسْمِ اللهِ: در قرآن تنها در سوره‌ي نمل جزئي از يك آيه است. در ساير موارد به عنوان آيه‌اي مستقل حد فاصل بين دو سوره قرار دارد كه احترام آن همانند قرآن مجيد واجب است و بدون وضو دست زدن به آن نيز جايز نمي‌باشد. (على مختار الكرخي وصاحب الكافي والهداية؛ شرح منيه)

خواندن «بسم الله» به نيت تلاوت در حال جنابت، حيض و نفاس قبل از انجام غسل جايز نيست؛ ولي گفتن آن به صورت دعا در آغاز هر كار؛ مانند خوردن نوشيدن وغيره جايز است. (شرح منيه)

مسأله: پيشوايان دين اتفاق نظر دارند كه خواندن «بسم الله» در نماز، در ابتداي ركعت اوّل بعد از تعوّذ سنت است؛ اما آنان در مورد اين‌كه بلند يا آهسته خوانده شود، اختلاف نظر دارند؛ امام ابوحنيفه ـ رحمه الله ـ و عده‌اي ديگر از ائمه آهسته خواندن آن را ترجيح داده‌اند. در اين‌كه علاوه بر ركعت اوّل در ابتداي ركعات ديگر هم «بسم الله» گفته شود، همه بر سنّت بودنش متفق القول هستند؛ حتى در بعضي روايات خواندن «بسم الله» در شروع هر ركعت واجب دانسته شده است. (شرح منيه)

مسأله: در نماز پس از سوره‌ي فاتحه و قبل از شروع سوره ديگر ـ خواه نماز جهري باشد يا سري ـ نبايد «بسم الله» خوانده شود؛ زيرا خواندن «بسم الله» در اين مقام از پيامبر اكرم صلى الله عليه وسلم و خلفاي راشدين به ثبوت نرسيده است. (شرح منيه)

شارح “مُنيه” اين قول را به امام اعظم و امام ابويوسف ـ رحمهما الله ـ نسبت داده‌اند. در شرح منيه، دُرّ مختار و برهان نخواندن «بسم الله» ترجيح داده شده است؛ اما امام محمّد ـ رحمه الله ـ مي‌گويد: در نمازهاي سرّي خواندن «بسم الله» بهتر است و در بعضي روايات اين قول منسوب به امام ابوحنيفه مي‌باشد. علامه شامي از بعضي فقها نقل كرده است كه خواندن «بسم الله» در نمازهاي سري بهتر است. در “بهشتي زيور” نيز اين نظريه ترجيح داده شده است؛ اما همه بر اين امر اتفاق نظر دارند كه خواندن «بسم الله» مكروه نيست. (شامي)

معارف القرآن/ ترجمه‌ مولانا حسين پور